Η Βουγιουκλάκη, την εποχή που τη συνάντησα, ήταν σε κρίσιμη καμπή. Στο σταυροδρόμι. Στο μεταίχμιο για αποφάσεις ώριμες. Στα τριάντα… κάτι, καθιερωμένη ήδη, όφειλε πλέον να εμπλουτίσει το ρεπερτόριό της. Από τη μια τα δύσβατα μονοπάτια της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Από την άλλη η λεωφόρος με τα λαμπερά φώτα. Διάλεξε. Ως ηθοποιός θα έπαιζε έκτοτε ένα και μόνο ρόλο. Το ρόλο… Αλίκη Βουγιουκλάκη, με τα συστατικά που την είχαν καθιερώσει. Λαμπερό χαμόγελο κι ανακουφιστική φρεσκάδα. Όπως είχε καταγραφεί στη συνείδηση του κοινού.
Ήταν η στιγμή που με ένα τέχνασμα διαχώρισε την επιτυχημένη επαγγελματική της εικόνα από τις όποιες καλλιτεχνικές της ανησυχίες. Η σταρ Βουγιουκλάκη με δική της πρωτοβουλία και με τη σύμπραξη του κοινού αυτονομήθηκε. Έγινε ένα καταναλωτικό προϊόν. Τυποποιημένο και αναπαραγόμενο. Που δεν διέψευδε ποτέ τις προσδοκίες του αγοραστή. Είχε τις ιδιότητες που υποσχόταν. Και πελατεία υπήρχε. Το κοινό στήριζε την επιλογή της. Κι αν μπήκε μερικές φορές στον πειρασμό να παρεκκλίνει, να δοκιμάσει κάτι άλλο, το κοινό δηλώνοντας την προτίμησή του την εγκατέλειπε και κείνη επέστρεφε στα γνώριμα λημέρια.
Το φαινόμενο Βουγιουκλάκη, λένε… οι ειδικοί, παρουσίαζε μια ιδιαιτερότητα. Ηταν παγκοσμίως μοναδικό. Τριάντα τόσα χρόνια στην κορυφή δεν έχει ποτέ και πουθενά ξανασυμβεί. Ακόμα και σε κείνους τους καιρούς που οι σταρ δεν ήταν μιας και μόνο χρήσεως, όπως τώρα. Πάρα πολλοί προσπάθησαν. Δεν τα κατάφερε κανείς.
Βοήθησαν προφανώς οι συγκυρίες. Η αίσθησή της, αυτό που εξέπεμπε, ανταποκρινόταν αναμφίβολα σε μια κοινωνική ανάγκη. Σε μια ανάγκη ξεγνοιασιάς. Ένα χαμόγελο στη ζωή. Ένα χαμόγελο είναι πάντα αναγκαίο. Και καλόδεχτο.
Τα χρόνια της κινηματογραφικής της διαδρομής αντιστοιχούν σε μια μεταβατική περίοδο για τη χώρα που άρχισε μετά τον Εμφύλιο και ολοκληρώθηκε με τη μεταπολίτευση. Δύσκολα χρόνια. Αγώνας. Αγώνες. Κατανοητή η ανάγκη για ένα ευχάριστο ανώδυνο διάλειμμα, από καιρού εις καιρόν.
Η τηλεόραση άλλαξε τα δεδομένα στο χώρο του θεάματος. Και όχι μόνον. Σύντομα μετέτρεψε σε θέαμα τα πάντα. Το ανώδυνο διάλειμμα έγινε… διαρκείας. Διαρκείας και η προκύπτουσα παθητικότητα, ο εθισμός στην κατανάλωση σκουπιδιών. Τόσο που τώρα πια να δυσκολεύεται πολύ κανείς να καταλάβει γιατί γινόταν θέμα τόσο συχνά η Βουγιουκλάκη. Ήταν αναμφίβολα το πιο λαμπρό αστέρι, ένα λαϊκό είδωλο, αλλά πόσο επηρέαζε εν τέλει ή διαμόρφωνε αισθητική και συνειδήσεις ;
Οι επιλογές της δεν έμεναν στο απυρόβλητο. Δέσμια μιας ιδιαίτερα παρατεταμένης νεότητας αρνιόταν να αποχωριστεί ακόμα και στην ωριμότητά της την εικόνα της νέας και δροσερής κοπέλας που την είχε καθιερώσει. Η εμμονή της στην αναπαραγωγή ενός περιοριστικού στερεότυπου γινόταν συχνά αντικείμενο σαρκασμού. Η απομυθοποίηση ήταν αναπόφευκτη, αναμενόμενη και δικαιολογημένη. Ιδίως οι άνθρωποι του χώρου αμφισβητούσαν συστηματικά την ηθοποιό Βουγιουκλάκη και τα καμώματά της. Ειρωνεύονταν τα καλλιτεχνικά της τερτίπια. Στη σχολή τη διακωμωδούσαμε ακόμα και μεις, οι επίδοξοι αυριανοί συνάδελφοι με τις… υψηλές προδιαγραφές και προσδοκίες ! Τα τραγούδια της κυρίως. Τα λέγαμε με το δικό της τρόπο. Ανέμελα δηλαδή και παιχνιδιάρικα. Με χαζοχαρούμενη διάθεση. Πειρακτική. Παιδιάστικη. Και ποιος δεν το’ χει κάνει ; Οφείλω όμως να προσθέσω πως ένας συμμαθητής μου που ήταν για καιρό στο θίασό της έλεγε πως στη διάρκεια των δοκιμών έμενε έκπληκτος συχνά από τις ερμηνευτικές της δυνατότητες που ως… κοινό αγνοούσε. Όταν άνοιγε, βλέπεις, η αυλαία ξαναγινόταν το προϊόν Βουγιουκλάκη. Ένα λαμπερό χαμόγελο.
Και να’ ταν το μόνο παράδοξο ! Θολά τα κίνητρα μερικών επικριτών της. Ύποπτα. Κρίνοντας από το βίο και την πολιτεία τους, κάποιοι φανατικοί της πολέμιοι, ταλαντούχοι κατά τα λοιπά, θα πούλαγαν αδίστακτα και την ψυχή τους - και τότε και τώρα - προκειμένου να γίνουν έστω και για μια στιγμή… Αλίκη. Λαμπεροί δηλαδή. Κι αποδεκτοί από το ευρύ κοινό με τρόπο ανάλογο.
Διακεκριμένοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες, ποιοτικά καταξιωμένοι, αποδέχονταν ή επιδίωκαν να συνεργαστούν μαζί της ενώ υποτίθεται πως δήλωναν ταγμένοι σε… άλλες σφαίρες. Υψηλής καλλιτεχνικής δημιουργίας ! Αυτό που μετά βδελυγμίας απέρριπταν κατά βάθος… τους είλκυε. Ήθελαν μερίδιο από τη λάμψη ; Ήθελαν να ζήσουν από κοντά το φαινόμενο και να το μελετήσουν ; Για ποιο λόγο ; Για να μάθουν το μηχανισμό λειτουργίας και τις οδηγίες χρήσεως ;
Η επιτυχία της Βουγιουκλάκη έγινε σημείο αναφοράς. Κάποια σημερινά λαϊκά είδωλα, με ουσιαστικότερο ειδικό βάρος, όσο ζούσε την επέκριναν με πάθος και εμμονή. Εποφθαλμιούσαν, ως φαίνεται, τα σκήπτρα ! Ματαιοδοξία και υποκρισία. Συνήθης ο συνδυασμός. Και ο πειρασμός μέγας ! Υπέκυψαν. Σε λαϊκίστικες μεθόδους σαν κι αυτές που καυτηρίαζαν. Υπέκυψαν και οι ίδιοι στον πειρασμό να εκμαυλίζουν το κοινό. Άλλαξε μόνον η θεματολογία. Το δόλωμα. Ονόματα και διευθύνσεις ; Μα το θέμα είναι η υποκρισία. Όχι τα πρόσωπα ! Αυτά εναλλάσσονται.
Ποιους θεωρείτε σήμερα επιτυχημένους ; Ποιοί έχουν κατά τη γνώμη σας απήχηση ; Ποιοί επηρεάζουν ; Ποιοί καθοδηγούν ; Ποιους θεωρείτε δηλαδή διαμορφωτές γνώμης ; Σε διάφορους χώρους. Τι πιστεύετε πως κάνουν, πλην σπανίων εξαιρέσεων, για να αποσπάσουν την εύνοια του κοινού ; Το προβληματίζουν ; Το ευαισθητοποιούν ; Οξύνουν την κριτική του σκέψη ; Όχι βέβαια. Απλά μεταμφιέζονται επιδέξια για να πείσουν ότι προσφέρουν κάτι πιο ουσιαστικό από μια στιγμιαία εκτόνωση. Πρόσχημα. Ξεδιάντροπο. Οι πιο πολλοί δημαγωγούν ασύδοτα κολακεύοντας το κοινό ασύστολα. Εκφράζοντας υποτίθεται τις ανάγκες του. Εκπροσωπώντας το αυθαίρετα. Με την ανοχή του, φυσικά. Πως αλλιώς ; Και τι δεν κάνουν ! Ποια Βουγιουκλάκη ! Μέχρι και σεμνότητα πουλάν μερικοί… εκ συστήματος και… δια του συστήματος που δήθεν πολεμούν. Και ταπεινότητα. Και μετριοφροσύνη. Και αίσθηση καθήκοντος. Και κοινωνική συνείδηση. Και αφιέρωση στην τέχνη. Και… και…και… Ενώ πνίγονται από φιλοδοξίες ανομολόγητες. Ενώ πνίγονται φανερά από την επιθυμία να θεωρηθούν ηγετικές φυσιογνωμίες για να μπορούν να ασκούν επιρροή. Να κατευθύνουν. Ναι, το ξέρω πως σας πέρασε απ΄το νου και πολλές φορές μάλιστα αλλά προτιμήσατε ένα… ΄΄Πέστα μεγάλε !΄΄ και υποτιμήσατε τον κίνδυνο.
Όσοι διαμορφώνουν αισθητική και συνειδήσεις το κάνουν πάντα με τη σύμπραξή μας. Εκμεταλλευόμενοι τις ανάγκες μας. Γι αυτό πέφτουμε στην παγίδα τους. Γι αυτό κουβαλάμε στο μύλο τους νερό.
Καλλιτέχνες, παρουσιαστές, πολιτικοί… Ακόμα και εκπρόσωποι θρησκειών. Ντόπιοι και εισαγωγής. Προσανατολίζουν κατά βούληση. Αποπροσανατολίζουν ομοίως κατά βούληση. Χειραγωγούν. Παίζουν παιχνίδια. Ύποπτα. Εξυπηρετούν συμφέροντα. Ύποπτα. Δια του συστήματος που δήθεν καταγγέλλουν. Δια της εξουσίας δηλαδή - που κατά κανόνα αμφισβητούν - αποκτούν εξουσία και οι ίδιοι. Και τη διαχειρίζονται κατά το δοκούν. Περνώντας τα μηνύματα που επιλέγουν. Μας… διαχειρίζονται. Με την ανοχή μας φυσικά. Πως αλλιώς ; Και καταλήγουμε να παίζουμε το δικό τους παιχνίδι. Η Βουγιουκλάκη τουλάχιστον δεν ήταν ύπουλη. Δεν παρίστανε κάτι άλλο από αυτό που ήταν. Ένα λαμπερό χαμόγελο. Συγκριτικά… μικρός ο κίνδυνος.
Ένα χαμόγελο είναι πάντα αναγκαίο. Και καλόδεχτο. Και… πουλάει.
Η Αλίκη πέρασε πια στο χώρο του μύθου. Όσο οι ταινίες της προβάλλονται στην τηλεόραση αυτός ο μύθος θα παραμένει ενεργός. Οι μετρήσεις θεαματικότητας… υπόσχονται πως αυτό θα συμβαίνει ακόμα για καιρό. Τα ίδια παιδιά που ξαναβλέπουν με χαρά για πέμπτη φορά το… ΄΄Παρά πέντε΄΄ – και ό,τι άλλο ενεργοποιεί χωρίς αναστολές ή τύψεις την αθωότητα – ξαναβλέπουν και τις ταινίες της Αλίκης με την ίδια ευχαρίστηση. Κι ας γυρίστηκαν σαράντα πέντε χρόνια πριν. Παιδιά στην ηλικία που είχα όταν τη γνώρισα. Ακόμα και παιδιά που γεννήθηκαν μετά το θάνατό της ! Που έχουν προσλαμβάνουσες κοινωνικές εντελώς διαφορετικές. Διαφορετικά κριτήρια. Όμως ένα χαμόγελο είναι πάντα αναγκαίο. Και καλόδεχτο. Ιδίως όταν όλα στο στερούν.
Αντέχει ακόμα αυτός ο μύθος ! Με τη σύμπραξη του κοινού.
Υ.Γ. 1 Ρίξτε μια ματιά στο ΄΄Μεφίστο΄΄ του Κλάους Μαν. Αξίζει τον κόπο. Θέμα του: Τι είναι ικανός να κάνει ένας καταξιωμένος καλλιτέχνης, φιλόδοξος και ανασφαλής, προκειμένου να διατηρήσει την κοινωνική του θέση.
Υ.Γ. 2 ΄΄Η αρχόντισσα κι ο αλήτης΄΄ , με μουσική του Νίκου Μαμαγκάκη, ήταν το 1968 η εμπορικότερη ταινία της χρονιάς με 750. 380 εισιτήρια και η εμπορικότερη ταινία όλων των εποχών, ως τότε, στην Ελλάδα.
Υ.Γ. 3 Σε έρευνα που διενήργησε η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Σερρών σε μαθητές των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού σε 26 σχολεία της Μακεδονίας, στο χρηματιστήριο αναγνωρισιμότητας΄΄ η Βουγιουκλάκη εξακολουθεί να βρίσκεται στην κορυφή αντίθετα με τον Ελύτη, τον Χατζιδάκι, τη Λαμπέτη. Δεν ξέρετε γιατί ; Γιατί τα παιδιά σε ποσοστό 68,5% βλέπουν τηλεόραση έως και 3 ώρες τις καθημερινές ! Πάνω από 3 ώρες τα Σαββατοκύριακα ! Μάλιστα το 38,1 % των παιδιών έχουν δική τους τηλεόραση, στο δωμάτιό τους, παρακαλώ. Για να μας αφήνουν… ήσυχους ! Σημειωτέον πως το 19,8 % δε διάβασε κανένα εξωσχολικό βιβλίο τον τελευταίο μήνα πριν την έρευνα. Ούτε και τους προηγούμενους μήνες υποθέτω - βάσιμα – κρίνοντας από τις συζητήσεις με τους κατά καιρούς μαθητές μου. Πάλι δεν ξέρετε γιατί ; Αλήθεια ; Οταν με τη συμπαιγνία Πολιτείας και γονέων το σχολείο έχει απαξιωθεί και η Παιδεία έχει ανατεθεί στους διαφημιστές που χρηματοδοτούν τα τηλεοπτικά προγράμματα τι ακριβώς περιμένατε να συμβεί ;
Υ.Γ. 4 Υπάρχουν και παιδιά που αμφισβητούν ευθέως το διεφθαρμένο σύστημα που τους στερεί το χαμόγελο. Ανυπάκουα στην εξουσία και στους κατασταλτικούς μηχανισμούς της. Υπάρχουν και παιδιά που διαφωνούν. Που έχουν άλλη άποψη και την εκφράζουν. Δυναμικά. Με το δικό τους τρόπο. Μα δεν αντέχουμε την αμφισβήτηση.
Υ.Γ. 5 Σα σήμερα έφυγε η Αλίκη… Μια βόλτα με ποδήλατο…