Στο βυζαντινό κόσμο δεν υπήρχε θέατρο, όπως τουλάχιστον είχε αργότερα η Δύση με την άνθηση των Λειτουργικών Δραμάτων και των Μυστηρίων («mystery plays»). Ο Χριστός πάσχων όμως, είναι ένα ακέραιο θεατρικό έργο. Οι διαφωνίες είναι πολλές, τόσο για την πατρότητά του όσο και για την ειδολογική του κατάταξη.
Το έργο, ήδη γνωστό από τον 16ο αιώνα, αποδιδόταν στον άγιο Γρηγόριο Θεολόγο τον Ναζιανζηνό. Η άποψη ότι επρόκειτο για δικό του έργο επικράτησε μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα. Τον 20ό αιώνα νεότερες έρευνες έκαναν τους μελετητές της βυζαντινής λογοτεχνίας να τοποθετήσουν χρονολογικά το έργο στον 12ο αιώνα, πράγμα που απέκλειε πια τη συγγραφή του από τον Γρηγόριο τον Θεολόγο. Κατά καιρούς η συγγραφή του έχει αποδοθεί σε διάφορα άλλα πρόσωπα, η επίσημη όμως πλέον άποψη είναι ότι πρόκειται για έργο αγνώστου ποιητή, ο οποίος ήταν άνθρωπος λόγιος και είχε πρόσβαση τόσο στην αρχαία όσο στη χριστιανική γραμματεία.
Πρόκειται για τραγωδία ή για δράμα; Το μόνο σίγουρο είναι ότι το έργο ανήκει σε μια τεχνική που ήταν πολύ διαδεδομένη στη βυζαντινή λογοτεχνία, στον «κέντρωνα». Μια συγκόλληση δηλαδή χωρίων από αρχαίους και εκκλησιαστικούς συγγραφείς που οδηγούσε σ’ ένα ενδιαφέρον ψηφιδωτό. Το συγκεκριμένο έργο αποτελείται από 2.610 δωδεκασύλλαβους στίχους, από τους οποίους το ένα τρίτο είναι παρμένοι από επτά τραγωδίες του Ευριπίδη (Μήδεια, Βάκχες, Ιππόλυτος, Ρήσος, Ορέστης, Εκάβη και Τρωάδες), δύο του Αισχύλου (Αγαμέμνων, Προμηθεύς) και του Λυκόφρονα. Οι υπόλοιποι στίχοι ακολουθούν την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, τα τέσσερα Ευαγγέλια, την Αποκάλυψη, αλλά και το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Νικόδημου.
Μορφολογικά το έργο εντάσσεται στην παράδοση των θρήνων της Παναγίας, η οποία παίζει και το βασικό ρόλο. Αυτή είναι το κύριο τραγικό πρόσωπο του έργου κι όχι ο πάσχων Ιησούς, του οποίου παρακολουθούμε τα Πάθη από τη Σταύρωση μέχρι την Πεντηκοστή. Η Παναγία έχει εκτενείς μονολόγους, μοιρολόγια, που ο σπαραγμός τους θυμίζει τον πόνο της Εκάβης. Η μορφή της Παναγίας δεν είναι η γλυκιά μορφή που συναντάμε στις αγιογραφίες και στις νεότερες θεατρικές Παναγίες. Ο ποιητής παρασύρεται από τον συγκλονισμό και το πάθος της αρχαιοπρεπούς διήγησής του και έτσι η απελπισμένη μάνα κυριεύεται άλλοτε από τάσεις εκδίκησης και άλλοτε από διάθεση αυτοκτονίας. Ο Χριστός Πάσχων είναι ένα έργο σκληρό και παθιασμένο, το οποίο, κατά κοινή ομολογία όλων των μελετητών, γράφτηκε για ανάγνωση περισσότερο παρά για να παρασταθεί. Αποτελεί όμως ένα σημαντικό δείγμα βυζαντινού δράματος.
Το έργο Χριστός Πάσχων πρωτοπαίχθηκε από το Εθνικό Θέατρο, στις 23 Απριλίου 1964, σε σκηνοθεσία – διασκευή Αλέξη Σολομού, μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου (η οποία εκδόθηκε από την Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη το 1973), σκηνικά – κοστούμια Σπύρου Βασιλείου και μουσική επιμέλεια Σίμωνος Καρρά. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Παναγίας κρατούσε η Άννα Συνοδινού και του Χριστού ο Πέτρος Φυσσούν, ενώ ο Στέλιος Βόκοβιτς αυτόν του Ιωσήφ από Αριμαθείας και η Κάκια Παναγιώτου της Μαγδαληνής.
Μολονότι σήμερα ο βυζαντινός αυτός κέντρωνας φαντάζει στα μάτια μας ένα ευλαβικό θέαμα κατάλληλο για τη Μεγάλη Εβδομάδα, τον Γενάρη του 1964, όταν είχε αναγγελθεί από το Βασιλικό Θέατρο η παράσταση, η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος είχε, με απόφασή της, «αποφανθεί ότι ο Χριστός Πάσχων δεν μπορεί να παιχθεί, γιατί δεν είναι επιτρεπτό να παρουσιάζονται από σκηνής ιερά πρόσωπα», όπως χαρακτηριστικά διαβάζουμε στην Αυγή της 16ης Ιανουαρίου 1964. Η εφημερίδα είχε πρώτη αποκαλύψει την ύπαρξη του σχετικού απαγορευτικού εγγράφου και τα διαβήματα προς τη διεύθυνση του Εθνικού για τη ματαίωση των παραστάσεων. Είναι χαρακτηριστικές για την ισχύ που μπορούσε να έχει μια τέτοια απόφαση οι δηλώσεις του σκηνοθέτη Αλέξη Σολομού στο ίδιο φύλλο της Αυγής: «Λυπάμαι πάρα πολύ, που δεν θα μου δοθεί η ευκαιρία να σκηνοθετήσω ένα έργο σαν τον Χριστό Πάσχοντα και για το ότι η Εκκλησία δεν εμπιστεύεται τα χριστιανικά μου αισθήματα»!
Τελικά, με νέα της απόφαση η Ιερά Σύνοδος επέτρεψε την παράσταση, όμως, όπως διαβάζουμε σε σχόλιο του Άλκη Θρύλου στην Ελευθερία της 9ης Μαΐου 1964, η διεύθυνση του Εθνικού «απαγόρευσε τα χειροκροτήματα ή τουλάχιστον ζήτησε με τέτοιον τρόπο από το κοινό να μη χειροκροτήσει, όταν θα έκλεινε η αυλαία, ώστε η παράκλησή του δεν διέφερε από την απαγόρευση».
‘Εκτοτε, το έργο παραστάθηκε αρκετές φορές απρόσκοπτα στις ελληνικές σκηνές.
(Με πληροφορίες από το άρθρο της θεατρολόγου Αναστασίας Σανίκα, Αυγή, 17/4/2009)
