Ενώ οι χώρες της Δύσης διέθεταν
κατά τον 18ο αι. μεγαλόπρεπα θέατρα, η σκλαβωμένη Ελλάδα, η πατρίδα του παγκόσμιου θεάτρου, υστερούσε απελπιστικά σ' αυτόν τον τομέα. Οι πρώτες παραστάσεις της Νέας Εποχής έγιναν (1720) στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα, στο κτίριο του Αγίου Ιακώβου Κερκύρας (βλ. στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ το Κεφάλαιο «Μουσικός Πολιτισμός της Επτανήσου»). Ακολούθησε μετά την Παλιγγενεσία η Σύρα, όπου παρουσιάζονταν διάφορα θεάματα σε ένα μαγαζί (1830) κι αργότερα, στο ονομαστό θέατρό της («Απόλλων» Ερμουπόλεως). Την ίδια περίπου εποχή εμφανίζονται θέατρα και στην Αθήνα: το ξύλινο του Σκοντζόπουλου (οδός Αιόλου), εκείνο του Γκαετάνο Μέλι (πλατεία Αγίων Θεοδώρων) και το πρώτο πέτρινο (κοντά στο Δημαρχείο), που το 1844 θα συνδεθεί με τον Ι. Μπούκουρα (βλ. Καμηλιέρης Ιωσήφ) και θα δίνει παραστάσεις κατά τις χειμερινές περιόδους ώς το τέλος του 19ου αι. (ελλειψοειδής αίθουσα με 3 σειρές θεωρεία και καλή ακουστική). Αυτή είναι και η αιτία που σ' αυτή την περιοχή της Αθήνας βρίσκονται συγκεντρωμένα τα ονόματα των αρχαίων τραγικών και κωμικών ποιητών της (σε τόση αναντιστοιχία προς το σημερινό ακαλαίσθητο και αγοραίο status quo). Ουσιαστικότερος οργασμός θ' αρχίσει στην εποχή του Γεωργίου Α', με θέατρα στην Πάτρα, στην Καλαμάτα, στη Σύρα, και σ' άλλες πόλεις της ώς τότε ελεύθερης Ελλάδος.
Στην Αθήνα λειτουργούνε τον 19ο αι., παροδικά ή μόνιμα (εκτός των προαναφερθέντων): το "Άντρον των Νυμφών" (όπου ο σημερινός ΕΓΣ Αθηνών. Έναρξη, το 1872. Μετατοπίστηκε και μετονομάστηκε σε «Ζάππειον» το 1895), ο "Απόλλων", το «Θέατρον των Ιλισίδων Μουσών» ή «Παράδεισος» (και τα 2 προηγούμενα ήταν «παριλίσια» Θέατρα που άρχισαν να λειτουργούν το 1873 και σταμάτησαν τη λειτουργία τους μετά το μέσο της δεκαετίας του 1880, λόγω ρυμοτομικών αλλαγών), τα "Ολύμπια" (ή των «Ολυμπίων») του Τσόχα (1881-1887, έργο του Τσίλερ στη συμβολή των λεωφόρων Αμαλίας και Όλγας, όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα του Βύρωνος), η "Παλιγγενεσία" στο Νέο Φάληρο (που πρωτολειτούργησε πρόχειρα το 1871 από την Εταιρεία Σιδηροδρόμων), το Θέατρο Τσόχα της οδού Σταδίου (1893, δίπλα στον κινηματογράφο «Έσπερο») και τα θέατρα της Ομονοίας. Σέ ένα απο αυτά (που χτίστηκε το 1887 στην πρώην οδό Ίωνος και σημερινή οδό Κοτοπούλη, και που με διάφορες επισκευές, ανακαινίσεις, κατεδαφίσεις, ανακατασκευές έφτασε ώς τη μεταπολεμική Εποχή ως κινηματογράφος «Κρόνος») θα στεγαστεί η "Νέα Σκηνή" του Χρηστομάνου και ο πρώτος θίασος της Μαρίκας Κοτοπούλη (βλ. και «Δημοτικό Θέατρο Αθηνών»). Στη συνέχεια, το πιο αξιοσημείωτο γεγονός στην Ιστορία των αθηναϊκών Θεάτρων είναι η επιθεωρησιακή έκρηξη του 1914, που έφερε πακτωλό εισπράξεων με συνακόλουθο οικοδομικό οργασμό. Αποτέλεσμα, κατά την επόμενη διετία να εγκαινιαστούν 6 καινούργια Θέατρα για να στεγάσουν μουσικούς θιάσους(!) κι ακόμα, να ανακαινιστεί το «Κοτοπούλη». Αυτά τα νέα Θέατρα ήταν: Το Θέατρο των Εξαρχείων στην οδό Αραχώβης (1915), το «Αθηναϊκόν» κοντά στην Πύλη του Αδριανού (1915), το «Θέατρον Αττικής» στην οδό Λιοσίων (1915), το «Νέον Θέατρον» στην Ομόνοια (1915), το «Θέατρον Παπαϊωάννου» απέναντι από την «Αλάμπρα» (1916) και το «Κεντρικόν» στην οδό Κολοκοτρώνη (1916). Κλείνουμε με ένα κείμενο --δίκην σύνοψης-- του Αλ. Σολομού (που του οφείλουμε ορισμένα από τα προηγούμενα στοιχεία): "Στο τέλος του 19ου αι. η πρωτεύουσα θ' αποχτήσει δύο επιβλητικά θεατρικά κτίρια που θα 'ναι, φευ, τα πρώτα και τα τελευταία της: το Δημοτικόν Θέατρον στην πλατεία του Παλιού Δημαρχείου, με δωρεά του Συγγρού κι έναρξη στα 1888, και το Βασιλικόν, μ' άλλες δωρεές κι έναρξη στα 1901. Αντίθετα με το δεύτερο, που γερνάει ίσαμε σήμερα σαν Εθνικό, το πρώτο θα στεγάσει μύριους ελληνικούς και ξένους θιάσους, ώσπου να πέσει σ' αχρηστία και να κατεδαφιστεί στα 1936. Από τότε, και για μισόν αιώνα, η γενέτειρα της θεατρικής τέχνης δεν θ' αξιωθεί να 'χει άλλο Δημοτικό Θέατρο- υστερώντας έτσι σε σύγκριση με τον Πειραιά, την Πάτρα, τη Λαμία, το Βόλο, κ.λπ. Το κενό της κατεδάφισης θα το συμπληρώσει κάπως το τριώροφο συγκρότημα θεαμάτων Ρέξ (που θα χτιστεί, αρκετά κακόγουστα, κείνη την εποχή) και θ' αποτελέσει έναν απ' τους στερνούς φόρους τιμής στη θεατρική οντότητα της Αθήνας- έστω κι αφιερωμένο, κατά τα δύο τρίτα, στον κινηματογράφο. Μα και στα χρόνια που θ' ακολουθήσουν, η ελληνική αρχιτεκτονική θα ενδιαφερθεί αποκλειστικά και μόνο για κινηματογραφικές αίθουσες (Κρατικό Θέατρο της Μακεδονίας). Οι θεατρόφιλοι μαικήνες και δημόσιοι λειτουργοί έπαψαν από καιρό να υπάρχουν. Εδώ και δύο δεκαετίες, χάρη στην εξουδετέρωση της μεγάλης οθόνης απ' τη μικρή, πολλές απ' τις λουσάτες κινηματογραφικές αίθουσες άρχισαν να παραδινονται στη θεατρική δραστηριότητα - που απόχτησε έτσι, από δεύτερο χέρι, τους απαραίτητους ζωτικούς της χώρους". (Παραπέμπουμε τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη στα τεύχη του Περιοδικού «Όπερα», στα βιβλία του Θόδωρου Χατζηπανταζή για την «Αθηναϊκή Επιθεώρηση» και το «Κωμειδύλλιον» στις Εκδόσεις «Ερμής» καθώς και στο απολαυστικό βιβλίο της Αρτέμιδος Σκουμπουρδή «Θέατρα της Παλιάς Αθήνας»,Έκδοση του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων, στο οποίο επίσης οφείλουμε στοιχεία και το οποίο αναφέρει με λεπτομέρειες 39 παλιά αθηναϊκά θέατρα!).
