«Γιορτή των Τρελών»
Ντάριο Φο, «Mistero Buffo». * Σκηνοθεσία: Θωμάς Μοσχόπουλος. Ομάδα Επτάρχεια. Θέατρο Θησείον. Ο νομπελίστας Ιταλός θεατράνθρωπος Ντάριο Φο, συνειδητός αριστερός καλλιτέχνης, γράφει το «Mistero Buffo» το 1969, στον απόηχο των φοιτητικών εξεγέρσεων και των ποικίλων κοινωνικών διεκδικήσεων.
Ανατρέχει στην πλούσια μεσαιωνική παράδοση των γελωτοποιών, των πολυτάλαντων περιπλανώμενων ζογκλέρ (giullari), οι οποίοι θεωρούνται από πολλούς κληρονόμοι της τεχνικής των αρχαίων μίμων, που επιβιώνουν ανά τους αιώνες παρά τις διώξεις της Καθολικής Εκκλησίας εναντίον τους.
Ανατρέχει ταυτόχρονα στην ευρωπαϊκή παράδοση της Γιορτής των Τρελών - από την οποία θα προκύψουν οι Μωρίες (με έντονη κοινωνική κριτική που ασκείται από τον Μωρό), αλλά και οι Φάρσες. Οι ρίζες της Γιορτής των Τρελών ανάγονται ήδη στον 4ο μ.Χ. αιώνα, όταν η Εκκλησία αποφασίζει να ενσωματώσει, μέσω παραχριστιανικών τελετών, την ισχυρή παγανιστική παράδοση, επιτρέποντας κατά το Δωδεκαήμερο τη διεξαγωγή, εντός του ναού, δρωμένων ανατρεπτικών της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, με παρωδία της επίσημης Λειτουργίας από τους κατώτερους κληρικούς.
Απόηχοι αυτού θεωρούνται οι Από Αμβωνος Φαιδρές Ομιλίες, ένα καρναβαλικό μεσαιωνικό δρώμενο μέσω του οποίου διακωμωδούνται εκκλησιαστικές αρχές και άγιοι (π.χ. το «Μαρτύριο της Αγίας Ρέγγας»). Ο Φο ανατρέχει ακόμα στη μεσαιωνική παράδοση της Κοινωνίας των Goliardi (φοιτητές), που συνέθεσαν τα σατιρικά-ερωτικά «Carmina burana». Ολα αυτά τοποθετημένα εντός των περίφημων Μυστηρίων, των κατ' εξοχήν δραματικών παραστάσεων του Μεσαίωνα, όπου αναπαρίστανται τα Πάθη του Χριστού και, αργότερα, σκηνές από τη Βίβλο και το Βίο των Αγίων, αλλά που διακόπτονται, λίγο πριν από την τελική δραματική έκβαση, από τις εμβόλιμες φάρσες.
«Κωμικό μυστήριο» είναι επομένως ο τίτλος του έργου του Φο, που συντίθεται από επεισόδια Παλαιάς ή Καινής Διαθήκης, όπως η «Παρθένος Μαρία κάτω από τον Σταυρό» ή «Ο γάμος της Κανά», κ.ά., αλλά υπό μια σκωπτική, ανατρεπτική οπτική που εμφανώς παραπέμπει στις Μωρίες. Υποκαθιστά έτσι την επίσημη εκδοχή των Μυστηρίων από εκείνη των λαϊκών ανθρώπων.
Δύσκολα θα πίστευε κανείς ότι ο Φο δεν είχε υπόψη του επίσης ότι προβαίνει σε έμμεση αναφορά στο έργο του Μαγιακόφσκι «Μιστέριγια Μπουφ», μια επικο-σατιρική σκιαγράφηση της εποχής που ο Μέγιερχολντ ανέβασε στην επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1918.
Υποκριτικό παιχνίδι
Ο Φο δημιουργεί ένα αφηγηματικό θέατρο, εν πολλοίς διδακτικό, διασκευάζει και ανασυνθέτει τα μεσαιωνικά κείμενα εισάγοντας το πρόσωπο του Γελωτοποιού ως συνεκτικού κρίκου της αφήγησης, αλλά και ως εμβληματικού στοιχείου που θα αναδείξει το υποκριτικό παιχνίδι.
Ενδεικτικό της σημασίας του, το κείμενο με τίτλο «Η γέννηση ενός γελωτοποιού», ένα δριμύ κοινωνικό κατηγορώ κατά πάσης εξουσίας. Συναφής, η γλώσσα που χρησιμοποιεί, η grammelot, μια γλώσσα αμιγώς θεατρική που συντίθεται από ήχους οι οποίοι απομιμούνται το ρυθμό και τους τονισμούς διαφορετικών γλωσσικών ιδιωμάτων της ευρύτερης περιοχής της Β. Ιταλίας, αποσκοπώντας στην παρωδία. Εγχείρημα που δύσκολα μεταφέρεται σε άλλη γλώσσα.
Ο Θωμάς Μοσχόπουλος μεταφράζει και σκηνοθετεί εναλλάξ κάποια από τα επεισόδια που συνθέτουν το συνολικό έργο. Σε γυμνή σκηνή, και με τους ηθοποιούς ντυμένους με απλά μαύρα ρούχα και κάποια ελάχιστα αξεσουάρ-δείκτες των ρόλων τους, δίνει έμφαση στο παιχνίδι με την εκφορά του λόγου και με τις εκφράσεις του προσώπου, αναδεικνύοντας το παίξιμο του ηθοποιού. Η Εισαγωγή, συντομευμένη, αφού απουσιάζει αναγκαστικά η ταυτόχρονη προβολή διαφανειών από φρέσκα και εικόνες τα οποία ο Φο ανέλυε ώστε να αναδείξει το ρόλο του Γελωτοποιού στο αρχικά λαϊκό κοινό του. Αννα Καλαϊτζίδου, Αννα Μάσχα, Κώστας Μπερικόπουλος, Αργύρης Ξάφης, Θάνος Τοκάκης και Γιώργος Χρυσοστόμου, όλοι εξαιρετικοί, αναλαμβάνουν τον κεντρικό ρόλο του κάθε επεισοδίου, εκείνον του Γελωτοποιού σε διαφορετικές εκδοχές, που στην αυθεντική παράσταση υλοποιεί μόνος του ο Ντάριο Φο.
Η ταχυλογία (Χρυσοστόμου), η απομίμηση με ιδιωματικό λόγο και με χαρακτηρολογική κινησιολογία πολλών ταυτόχρονα προσώπων που παρακολουθούν ως λαϊκό θέαμα την ανάσταση του Λαζάρου (Τοκάκης), με κωμικά αποτελέσματα, αποτελούν παραδείγματα που δείχνουν τα σημεία στα οποία έδωσε βαρύτητα ο μεταφραστής, προσφέροντας ταυτόχρονα στον ηθοποιό πεδίο ανάπτυξης των υποκριτικών του μέσων. Παρά την καυστικότητα των χιουμοριστικών καταστάσεων (όπως στο επεισόδιο του Τρελού-Ξάφη που ξεγελά το θάνατο), αλλά και τις κοινωνικές αιχμές, αυτό που μάλλον απουσιάζει είναι η σύγχρονη κοινωνική κριτική, γεγονός που υπήρχε έντονα στους στόχους και στην αρχική υλοποίηση της παράστασης από τον Φο. Στο πρόσωπο και στα λόγια του Γελωτοποιού έβλεπε τον αυθεντικό εκπρόσωπο του λαού, αφού θεωρούσε ότι ξεπηδά μέσα από το ίδιο του το σώμα.
Η παράσταση, ωστόσο, διατηρεί αμείωτο το ρυθμό της, ευνοεί την υποκριτική των ηθοποιών, επισημαίνει ότι το κείμενο συνιστά τον καμβά για να αναπτυχθεί η λεκτική-ηχητική-κινησιακή περφόρμανς, αυτή στην οποία ο μεγαλύτερος σύγχρονος ομιλών μίμος -ο Ντάριο Φο- διακρίθηκε επαναφέροντάς την στο σύγχρονο θέατρο, ακολουθώντας το παράδειγμα των λησμονημένων πλέον προγόνων της τέχνης του.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ
