Χωρίς να έχει ακόμη συνέλθει από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Ευρώπη της δεκαετίας του 1950 αντιμετωπίζει την εξάπλωση του Ψυχρού Πολέμου και την απειλή της ατομικής βόμβας. Οι πολίτες της αναρωτιούνται αν μπορούν να μείνουν πιστοί στα ιδανικά τους τη στιγμή που βρίσκονται βυθισμένοι στη φτώχια. Άλλωστε η ανάγκη κάνει τον άνθρωπο να παραμερίζει την ηθική του ή να την προσαρμόζει στις ανάγκες του – και σίγουρα η απελπισία δεν είναι ο καλύτερος σύμβουλος. Στα χρόνια που πέρασαν η ανθρωπότητα προχώρησε πολύ, και τώρα ακριβώς αυτά τα επιτεύγματα φαίνεται να είναι ικανά ώστε να την καταστρέψουν ολοσχερώς.
Σε αυτό το σαθρό τοπίο τοποθετεί ο Ντύρρενματ την ιστορία του για να ασκήσει αιχμηρή κριτική στην Ευρώπη. Η Κλαιρ Ζαχανασσιάν –η πλουσιότερη γυναίκα του κόσμου– επιστρέφει στην πατρίδα της για να εκδικηθεί. Σε αυτή τη «λοξή» γυναίκα (σχόλιο κάποτε στο χιτλερισμό αλλά και σε κάθε ολοκληρωτική λογική) δεν περισσεύουν τα συναισθήματα: έχουν παγώσει μέσα της ύστερα από την προδοσία του Ιλ, του εραστή των παιδικών της χρόνων· γνώμονάς της τώρα το «Οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Μια δεύτερη Μήδεια τη χαρακτηρίζει κάποιος στο Γκύλλεν· αλλά κι αν ακόμη δεν είναι Μήδεια, λειτουργεί σίγουρα σαν ηρωίδα αρχαιοελληνικής τραγωδίας: απόλυτα και βίαια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και με συνοπτικές…δημοκρατικές διαδικασίες ο Ιλ θα θανατωθεί για να τιμωρηθούν όχι μονάχα τα αμαρτήματά του αλλά και η απληστία μιας ολόκληρης κωμόπολης.
Ακριβώς εξήντα χρόνια από τη συγγραφή του έργου «Η επίσκεψη της γηραιάς κυρίας» παραμένει επίκαιρη – όχι απλώς στη θεματολογία της (αυτό τα περισσότερα έργα το κατορθώνουν με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο). Παραμένει επίκαιρη στην κεντρική ιδέα και στη δομή της. Η ειρωνική σύλληψη της Κλαιρ Ζαχανασσιάν και ο γκροτέσκος τρόπος αφήγησης δημιουργούν ένα ακραίο πεδίο, όπου θα ειπωθεί μια ιστορία που τουλάχιστον δείχνει αληθινή.
Εξάλλου ο Ντύρρενματ ούτε στιγμή δε μας αφήνει να πιστέψουμε πως αυτό που βλέπουμε δεν είναι πραγματικό, πως πρόκειται για όνειρο ή για παραμύθι. Έχει διαρκώς βάση ρεαλιστική – απλώς…τυχαίνει τα υλικά του να είναι αλλόκοτα, τρομακτικά, αινιγματικά. Ανά πάσα στιγμή ακροβατεί ανάμεσα στο κωμικό και στην τραγωδία – όμως, όχι με ορθόδοξο τρόπο: το ένα στοιχείο δε διαδέχεται αρμονικά το άλλο· το αίσθημα του κωμικού είναι ασυμβίβαστο με αυτό της τραγωδίας· αυτός ο συναισθηματικός διχασμός είναι που καθηλώνει τον θεατή· και βέβαια, το αταίριαστο κωμικό στοιχείο επιτείνει ακόμη περισσότερο τον τρόμο. Είναι ανάρμοστο και απαράδεκτο να γελάμε με αυτές τις καταστάσεις. Κι όμως, εμείς γεμάτοι ενοχή γελάμε.
Αλέξανδρος Κοέν
Τετάρτη 15 Απριλίου 2015
