‘’Γιατί δεν παρεμβαίνετε, εσείς οι άνθρωποι της Τέχνης, σε όσα γίνονται γύρω μας;’’ ρώτησε ξαφνικά και κάπως επιθετικά ο Ανέστης που δουλεύει στο γειτονικό ψιλικατζίδικο. ΄΄Εβλεπα χτες μια εκπομπή στην τηλεόραση για παραστάσεις του καλοκαιριού που παίζονται ακόμη. Ε, λοιπόν, μια γνωστή πρωταγωνίστρια μίλησε μόνο για το έργο και τον ρόλο της ενώ ένας άλλος πρωταγωνιστής για τα προβλήματα της χώρας. Πήρε θέση. Αυτό δεν έπρεπε να κάνετε όλοι σας;’’.
Μάλιστα. Το παλιό τροπάρι για την κοινωνική ευθύνη των καλλιτεχνών.
΄΄Ο καθένας παρεμβαίνει με τον τρόπο του΄΄ απάντησα. ΄΄Θέλω να πω πως για τον θεατρίνο υπάρχει ήδη ένα βήμα, η σκηνή, όπου κυρίως κρίνονται οι επιλογές και η υπευθυνότητά του. Αν κάποιος κάνει δημαγωγικές δηλώσεις, λαïκίστικες, για να αποσπάσει τη συμπάθεια του κοινού ενώ οι επιλογές του επί σκηνής είναι ανούσιες ή ιδιοτελείς ή και αντιδραστικές ακόμα, είναι κοινωνικά πιο χρήσιμος, πιστεύεις; Θες να σταθούμε λιγάκι και στην ευθύνη του κοινού σ΄αυτή τη σχέση; Ολοι οφείλουμε να είμαστε πολίτες σε εγρήγορση. Δε συμφωνείς;΄΄
΄΄Ε, έτσι όπως το θέτεις…΄΄ απάντησε επιφυλακτικά.
Tο κοινό, πιστεύεις, δεν είναι συνυπεύθυνο όταν χειροκροτεί απερίσκεπτα τον όποιον επιτήδειο πουλάει φύκια για μεταξωτές κορδέλες, επί σκηνής ή όπου αλλού ; Το κοινό γιατί δεν αντιστέκεται καθόλου στη χειραγώγηση; Θα σου αναφέρω ένα παράδειγμα να καταλάβεις τι εννοώ. Μια πολυδιαφημισμένη καλοκαιρινή παράσταση, τον ΄΄Πλούτο΄΄ του Αριστοφάνη. Την είδες; Α, όχι ακόμα.
Λοιπόν, αφού το θέατρο σου αρέσει, όπως λες, θα ξέρεις σίγουρα πόσο σημαντικό το θεωρούσαν οι αρχαίοι για την νοοτροπία και την αγωγή των πολιτών. Αυτό ακριβώς ήταν το θέμα σε μια άλλη κωμωδία του Αριστοφάνη, τους ‘’Βατράχους’’, μπορεί και να την έχεις δει. Να βρεθεί ένας καλός δραματικός ποιητής για να σωθεί η πόλη. Ηταν πολύ αργά και η πόλη δε σώθηκε. Οι Σπαρτιάτες νίκησαν με τη βοήθεια των Περσών και η Αθηναϊκή δημοκρατία καταλύθηκε. Η Αθήνα δεν ξανασήκωσε ποτέ κεφάλι. Μέχρι τον θάνατο του Αριστοφάνη κυρίαρχη πολιτική δύναμη στον ελλαδικό χώρο ήταν η στρατοκρατική Σπάρτη. Γιατί στα λέω όλα αυτά; Περίμενε λιγάκι και θα δεις.
Σου θυμίζω πως ο Αριστοφάνης ήταν συντηρητικός αλλά δεν τόπαιζε εναλλακτικός ούτε πρωτοπορία, έτσι; Οι θεατές του ήξεραν τις θέσεις του. Πολύ σημαντικό αυτό, το υπογραμμίζω. Ο Αριστοφάνης έζησε σχεδόν όλη του τη ζωή στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου και της παρακμής που ακολούθησε. Έζησε δηλαδή σε πολύ δύσκολους καιρούς. Γι αυτό ήταν υπέρ της ειρήνης, της αφθονίας και της καλοπέρασης. Εύρισκε πως το παρελθόν ήταν καλύτερο. Χωρίς πολλή-πολλή δημοκρατία. Η κοινωνική του θέση μάλλον καθόριζε και τις ιδέες του. Ήταν κτηματίας και η τάξη του, που είχε βαριά πληγεί από τον πόλεμο, ανήκε στους φανατικούς ειρηνόφιλους και συντηρητικούς. Και πολεμούσε τις τότε προοδευτικές δυνάμεις.
Στον ΄΄Πλούτο΄΄ διακωμωδεί την άδικη διανομή του Πλούτου που επειδή είναι τυφλός πηγαίνει στους ανέντιμους πολίτες. Ο Πλούτος, μετά την γιατρειά που του προσφέρουν ο φτωχός Χρεμύλος με τον δούλο του, ξαναβρίσκει το φως του, δίνει τα πλούτη του στους αγαθούς και κάνει τους κακούς φτωχούς. Με την ανατροπή αυτή, βλέπουμε επί σκηνής ένα πανόραμα της τότε κοινωνίας και τη δίψα της για πλούτο. Η βασική αντίθεση, στην οποία στηρίζεται το έργο, προβάλλεται από τον αγώνα λόγου ανάμεσα στον Χρεμύλο και την Πενία, με την Πενία να ενσαρκώνει την ανάγκη που οδηγεί τον άνθρωπο στην καθημερινή δουλειά για επιβίωση και στη δημιουργία, χωρίς όμως να πείθει κανέναν με το σκεπτικό της. Ο Χρεμύλος αποφασίζει τελικά να επαναφέρει τον Πλούτο εκεί όπου ήτανε παλιά, στο δημόσιο ταμείο της ξεπεσμένης αλλά πάντα ηγεμονικής και δουλοκτητικής Αθήνας. Γιατί αν όλοι γίνουν πλούσιοι τότε ποιος θα δουλεύει;
Στον ΄΄Πλούτο΄΄ δηλαδή κυριαρχεί ως θέμα το ατομικό και όχι το δημόσιο συμφέρον όπως στις άλλες κωμωδίες του. Οταν έγραφε το έργο, η Αθηναïκή δημοκρατία ήταν πια σε παρακμή και οικονομικά και ηθικά.
Το έργο θεωρείται πρόδρομος της νέας κωμωδίας που, αλλάζοντας μορφή και θέματα, έπαψε νάναι τσουχτερή πολιτικά. Στον ‘’Πλούτο’’ δεν υπάρχει πια παράβαση. Στην παράβαση, όπως ξέρεις, ο Χορός διέκοπτε τη δράση και την εξέλιξη του μύθου, έκανε μερικά βήματα προς την κατεύθυνση των θεατών – αυτό θα πει παράβαση – και απευθυνόταν στο κοινό, ως πολίτες σε πολίτες. Η ΄΄αντιπαράθεση΄΄ γινόταν δηλαδή μετωπική, όποιο κι αν ήτανε το θέμα. Στην τωρινή παράσταση ο σκηνοθέτης πρόσθεσε μια παράβαση στα μέτρα του.
Στην πρόσθετη αυτή παράβαση, αφού χρέωσε όλα τα τωρινά δεινά της χώρας στους πολίτες και αφού μας έσυρε τα εξ αμάξης για τη διαφθορά και τη ρηχότητά μας, που μας οδήγησαν στην πτώχευση, κατέληξε ως εξής:
΄΄Εγώ για την αγάπη σας και για την εύνοιά σας, σας έλεγα ως τώρα τα ωραία. Μα κι όταν πήγα να σας πω τα πράγματα όπως είναι, κανένας δε με πίστεψε. Μου ρίξαν πέτρες. Ποιος θέλει μες στο πάρτι να ακούει τα δυσάρεστα; Κανείς δεν θέλησε να δει ότι με χρήμα δανεικό από τον Πέρση βασιλιά θα καταντούσαν οι Ελληνες ικέτες μες στα Σούσα, υποπόδια των βαρβάρων. Οϊμέ γλυκοφαγώματα, πικροχεσίματα. Αυτός ο πλούτος θα μας καταστρέψει. Ετσι και ξαναβρεί το φως του θα χάσουμε εμείς το δικό μας΄΄.
Συμπέρασμα; Καλύτερα τυφλός ο Πλούτος. Αναγκαία η λιτότητα, η έντιμη Πενία. Αναπόφευκτα επομένως… τα Μνημόνια και το σκυμμένο το κεφάλι.
Ο σκηνοθέτης, δηλαδή, προσάρμοσε επιδέξια το νόημα του έργου στα τωρινά μας δεδομένα, όπως τα ερμηνεύει ο ίδιος. Εμ, όποιος έχει το πρόβλημα λυμένο, είναι εύκολο να λέει στον άλλο σκάσε και σκάβε. Το λάκκο σου.
΄΄Η ανθρώπινη λαχτάρα για έναν γενικευμένο πλούτο, όταν ικανοποιηθεί, ίσως κρύβει πλευρές που μπορεί να μας κοστίσουν πολύ ακριβά εν τέλει΄΄ δήλωσε. Λες και είχαν καταργηθεί ποτέ στη χώρα οι ανισότητες. Λες κι είχαμε πλουτίσει όλοι. Λες και μαζί τα φάγαμε.
Ασε το άλλο. Στην παράβαση λέει πως δοκίμασε να μας προειδοποιήσει για τον κίνδυνο και μεις του ρίξαμε πέτρες. Πότε ακριβώς συνέβη αυτό; Εγώ άλλα θυμάμαι. Συνεργάστηκε μια χαρά μ΄ αυτό το σάπιο καθεστώς που τώρα δήθεν καταγγέλλει. Χαριεντίσματα θυμάμαι με το σύστημα, καμία σύγκρουση απολύτως. Οσο για την πολιτιστική μας αναβάθμιση, η τούρτα με την Καλομοίρα στο Ηρώδειο ξεχνιέται; Τέλος πάντων. Αχταρμάς. Δικαίωμά του, αν ήταν οι απόψεις του ξεκάθαρες.
Θάθελα όμως νάξερα τι νοιώσανε οι άνεργοι που πήγανε, με μειωμένο εισιτήριο, να δούνε την παράσταση για να ξεδώσουνε λιγάκι απ΄ τη μαυρίλα που τους πνίγει την ψυχή, τι νοιώσανε οι υποψήφιοι άνεργοι που η αγωνία τους κατατρώει τα σωθικά, όταν ακούσανε τον θίασο να τραγουδάει στο φινάλε, προτρέποντας τους θεατές να τραγουδήσουνε μαζί του, με διάθεση αγαπησιάρικη… ΄΄Μας φτάνει μόνο ένα κύμα στ΄ακρογιάλι΄΄;
Και σ΄ αυτή την προτροπή σε ηττοπάθεια να παρεμβάλλεται, ως μουσική… αντίστιξη, το ‘’Πέσατε θύματα, αδέρφια μου, εσείς’’, σχόλιο δήθεν μελαγχολικό κι αυτοσαρκαστικό για το στραπάτσο ενός λαού…
Μάταιος ο αγώνας, λοιπόν ; Περιττός ;
Όχι, δε φτάνει μόνο ένα κύμα στ΄ακρογιάλι, όσο κάποιοι κρατούν όλο το πέλαγο για πάρτη τους.
Ένα νοσταλγικό μικροαστικό παραμυθάκι που σε αποκοιμίζει δεν είναι συντηρητικός Αριστοφάνης. Είναι άσφαιρος Αριστοφάνης, άκυρος, ανενεργός.
Ενα μπουλούκι από ακίνδυνους παλιάτσους, καρικατούρες πολιτών, απολιτικούς και αδρανοποιημένους, δεν υπόσχεται καμιά βελτίωση ζωής.
Στην παράβαση ο ποιητής ζητούσε ευθέως την εύνοια του κοινού. Εδώ, με μια λαïκίστικη προσθήκη, την υπέκλεψε. Με ηθικοπλαστικές κοινοτοπίες, νοσταλγικές και γλυκερές. Και επικίνδυνες ασάφειες. Ως επιτήδειος δημαγωγός.
Ποιανού παιχνίδι παίζει αυτή η παράσταση, μου λες ;
Εγώ θα αισθανόμουνα ντροπή σε τόσο οδυνηρούς καιρούς, απελπισμένους, να παίζω με τον πόνο του αλλουνού τόσο ανάλαφρα, με δήθεν αυτοκριτική και τρυφερή διάθεση. Και εκ του ασφαλούς, κυρίως.
Ο ιδιαίτερα δημοφιλής δημιουργός της συγκεκριμένης παράστασης έκανε άπειρες ιδεολογικές δηλώσεις, πολιτικές και καλλιτεχνικές, σε πάσης φύσεως μέσα ενημέρωσης, Ανέστη. Αυτός κι αν πήρε θέση σε όσα γίνονται γύρω μας! Και τι μ΄αυτό; Στο δια ταύτα, έφερε τον Αριστοφάνη στα δικά του μέτρα. Του παραμυθά. Όμως άλλο το παραμύθι και άλλο η παραμύθα. Το ένα σε παρηγορεί, το άλλο σε παραπλανάει.
Ενας δημοφιλής δημαγωγός είναι διπλά επικίνδυνος. Δες την παράσταση κι αν θες τα ξαναλέμε.
Οι κριτικές των ειδικών και ενός μεγάλου μέρους του κοινού επισημαίνουν τα όσα είπαμε αλλά… προσεχτικά, απαλά, μην τον πληγώσουν. Τρυφερά κι αγαπησιάρικα. Και το κοινό συρρέει στην παράσταση με άλλοθι το παρελθόν του δημιουργού. Το άλλοτε –πότε;– ανατρεπτικό του παρελθόν. Κάποιου που συμμετέχει ενεργά, σαράντα χρόνια τώρα, στη διαμόρφωση της μεταπολιτευτικής συνείδησης που μας οδήγησε στον πάτο. Ενός δημαγωγού που… μας αρέσει. Είναι ιδιαιτέρως συμπαθής, δε λέω. Πλην όμως αμφιβάλλω αν το νανούρισμα είναι χρήσιμο κοινωνικά ετούτη τη στιγμή που ο κόσμος καίγεται.
Κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν πρόσθεσε απλά παράβαση σε έργο που δεν είχε.
Διέπραξε παράβαση. Με τη σύμπραξη του κοινού.
Υ.Γ. Στα γυρίσματα του ΄΄Χάππυ νταίυ΄΄, λίγο μετά τη χούντα και την επιστροφή των εξορίστων, ήμουνα μαθητής ακόμα στη σχολή, αποκλειστήκαμε, λόγω καιρού, για μέρες στη Μακρόνησο, σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Αυτή η συγκυρία μας βοήθησε να σωματοποιήσουμε λιγάκι – εν ασφαλεία και ξώφαλτσα, βεβαίως – τις κακουχίες των κρατούμενων. Κοιμόμαστε όπου νάναι, άλλοι στο ύπαιθρο, άλλοι σε σκηνές, τρώγαμε εκ των ενόντων, ομαδικά, από ένα πρόχειρο καζάνι, ό,τι είχε περισσέψει από προμήθειες, χωρίς φως, με μια γεννήτρια και τον αέρα να λυσσομανάει. Στα δόντια μας και στο κεφάλι μας η άμμος έτριζε αδιάκοπα. Νερό υπήρχε μόνο για να πιούμε. Μαζί μας κι ο Σαββόπουλος, ο μουσικός του ‘’Χάππυ νταιυ’’, που… νανούριζε τη δεκαεξάχρονη Μελίνα που τον λάτρευε, κόρη της Ζωρζ Σαρρή και αδερφή μου στην ταινία, λέγοντάς της τα εξής… εναλλακτικά: ΄΄Τι δουλειά έχεις εσύ στη Μακρόνησο; Εσύ θάπρεπε να ζεις σε ένα μέγαρο με μια μεγάλη σκάλα με κόκκινο βελούδο και συ να κατεβαίνεις αργά-αργά, με ένα υπέροχο μακρύ φόρεμα κι όλοι να σε κοιτάζουν΄΄ και τέτοια. Τον κοίταζε αποσβολωμένη. Και γω το ίδιο. Μάταια πάσχιζα να εντοπίσω την ειρωνεία, την ανατροπή, την πλάκα. Γεννημένος παραμυθάς. Αυτό δεν τον εμπόδισε, βέβαια, να γράψει την ειρωνική μουσική της εξαιρετικής αυτής ταινίας.
΄΄Μάνα μου όλα περνούνε και όλα γίνονται ξανά, όμως τούτη η θητεία δε σταματάει πουθενά. Να απολυθώ, να φύγω, τι θ΄αντικρίσω, τι θα βγει, τούτο το καψόνι μοιάζει να είναι ολόκληρη ζωή΄΄. Οι στίχοι δικοί του.
Ημουνα στη Μακρόνησο, χτες βράδυ. Προσκυνητής. ‘’Ποιος τη ζωή μου, ποιος την κυνηγά;’’
