Όταν το 2006 παίζαμε στο Εθνικό Θέατρο την κωμωδία του Χουρμούζη ΄΄Ο υπάλληλος΄΄, έργο γραμμένο το 1836, με θέμα τη νοοτροπία του δημοσίου υπαλλήλου, το βίο και την πολιτεία της τότε αναδυόμενης αστικής τάξης, τις καταχρήσεις των δικών μας και τις αυθαιρεσίες της ξένης κυριαρχίας, διαπιστώναμε, μαζί με το κοινό, πόσο σπαρταριστές ήταν οι ομοιότητες του τότε με το τώρα.
Μα είναι δυνατόν, αναρωτιόμαστε, να μην άλλαξε τίποτα σ΄αυτή τη χώρα μετά από τόσα χρόνια; Να καθορίζεται ακόμα η ζωή μας από τις ξένες δυνάμεις ; Μα είναι δυνατόν νάχει ακόμα η δημόσια διοίκηση τα ίδια χούγια που είχε και τότε που το κράτος ήταν νεοσύστατο ;
Η κακοήθεια, η ματαιοφροσύνη, ο παρασιτισμός, η μικροπρέπεια, η αισχροκέρδεια, η δουλοφροσύνη, η γελοιότητα, η ανικανότητα, η εκμετάλλευση, η αναξιοπρέπεια, η διαφθορά στην ημερήσια διάταξη.
΄΄Μα ποίος άλλος, κύριέ μου, έχει τα δικαιώματά μου; Εθυσίασα και εγώ και υπέφερα αρκετά δια την Ελλάδα. Εις το Φοξάνι εσκοτώθη ο θείος του συμπεθέρου του τρίτου εξαδέλφου μου. Εις το Νιόκαστρο εσκοτώθη ένας εξάδελφος του βαπτιστικού μου Λαζαράκη. Εγώ τώρα όπου ερχόμουν από την Αγκόνα μας έπιασε μια φουρτούνα όπου εσυχωρεθήκαμε όλοι μας. Λοιπόν είναι δίκαιο να με δοθή και μένα ένα υπούργημα δια να ζήσω σαν άνθρωπος. Σας παρακαλώ, λοιπόν, να κάμετε τρόπο οπού να μην αργοπορήσω. Και το χρέος μου το γνωρίζω (αφήνει δέκα τάλαρα επί της τραπέζης).΄΄
΄΄Ο Σταυρούλης πάλιν που ψωμί δεν είχε να φάει όταν τον διόρισαν έμφορα στο χρόνο απάνω έκαμε καϊκια, μαγαζιά, δυο ταμπάκικα, τρία κασαπιά, δώδεκα καμήλαις, επάντρεψε και τις τρης αδελφές του και τώρα τόβαλε στραβά και χαμπαράκι δεν έχει΄΄.
Ασε πια την νυν και αεί γιαλατζί εγχώρια αστική τάξη που ακόμα πιθηκίζει ψευδοκοσμοπολίτικες συμπεριφορές.
΄΄Καλέ παιδάκια μου γιατί δεν μιλείτε την γλώσσα που σας έμαθαν οι γονείς σας;΄΄
΄΄Επειδή το Έθνος μας κατετάχθη εις την συράν των Ευρωπαϊκών Εθνών πρέπει και τα φορέματά των και την διάλεκτόν των και τα ήθη των να μιμηθώμεν΄΄.
Καμμιά μελέτη βαθυστόχαστη ή εμπεριστατωμένη έρευνα δε διαθέτει αυτή την αμεσότητα του θεατρικού λόγου, την οξύτητα της σάτιρας ή την αποκαλυπτικότητα της παρωδίας, αν θες πραγματικά να μάθεις τι γινόταν άλλοτε σ΄αυτόν τον τόπο.
΄΄Και σα θέλεις γράμματα, να ποιάσης να μάθης την γλώσσα σου οπού δεν ξέρεις ακόμη ούτε την προσευχή σου κι όποιος είναι εκείνος οπού λέγει πως τα φρατζέζικα είναι αναγκαία χωρίς πρώτον να ξέρη κανείς την γλώσσα του, τον κακό του τον καιρό και τα μαύρα του τα σύκα΄΄.
Συγκαιρινός του Χουρμούζη ήταν και ο Μακρυγιάννης. Στην προετοιμασία της παράστασης αντλούσαμε πληροφορίες και από τη δική του μαρτυρία. Ανάλογης αμεσότητας και ο δικός του λόγος, μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση έτοιμη να παρασταθεί κι αυτή επί σκηνής.
Διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης οι δυο άντρες, με διαφορετική διαδρομή αλλά με εμπειρίες ανάλογες. Πολέμησαν κι οι δυό για την ελευθερία, συγκρούστηκαν με αντιπάλους ντόπιους και ξένους και με συμφέροντα κάθε λογής. Στηλίτευσαν τη διαφθορά. Κινδύνευε η ζωή τους μέχρι τέλους. Ανέλαβαν εντέλει πολιτικά αξιώματα, ήρθαν σε ρήξη με τους κυβερνήτες, απομακρύνθηκαν, ο Μακρυγιάννης φυλακίστηκε, ο Χουρμούζης για να γλυτώσει γύρισε στην Κωνσταντινούπολη γιατί ΄΄προσέβαλε το Υπουργείον θεωρών αυτό υπεύθυνον μυρίων κακών, προσέβαλε την Βουλήν ως υποστηρίζουσα εγκληματικάς πράξεις΄΄.
Οι μαρτυρίες τους βιωματικές, γι αυτό και ανεκτίμητες.
Ποιος άλλωστε μπορεί να αποδείξει πως η δική του εξιστόρηση ή αποτίμηση των γεγονότων είναι πιο ψύχραιμη από των άλλων και απαλλαγμένη από προκαταλήψεις πάσης φύσεως ; Άθροισμα μαρτυριών δεν είναι η ιστορία; Μαρτυριών σε πρώτο πρόσωπο όπου το ατομικό και το συλλογικό είναι αδιαχώριστα. Την Ιστορία τη δημιουργούν και στη συνέχεια την αφηγούνται άνθρωποι με αρετές και ελαττώματα όπως όλοι μας, ούτε σκουλήκια ούτε υπεράνθρωποι. Πόσο μάλλον όταν την αφηγούνται οι πρωταγωνιστές της, λιγότερο ή περισσότερο αναμάρτητοι. Και αντιφατικοί καμμιά φορά, όπως όλοι μας.
Τα χρόνια που έζησαν ο Μακρυγιάννης και ο Χουρμούζης ήτανε χρόνια επαναστατικής διαδικασίας που σημαίνει πως η δυναμική των γεγονότων διαμόρφωνε πραγματικότητες και διαμορφωνόταν από διαρκώς μεταβαλλόμενους συσχετισμούς δυνάμεων και εύθραυστες ισορροπίες.
΄΄Γράφουν σοφοί άντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι, και ξένοι διαβασμένοι για την Ελλάδα. Ένα πράμα μόνο με παρακίνησε κι εμένα να γράψω΄΄ λέει ο Μακρυγιάννης,΄΄ότι τούτη την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί, και πολιτικοί και στρατιωτικοί, και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι. Όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί να τη φυλάμε κι όλοι μαζί, και να μη λέγει ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει «εγώ»• όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε στο «εμείς» κι όχι στο «εγώ». Και στο εξής να μάθομε γνώση, αν θέλομε να φκιάσομε χωριό να ζήσομε όλοι μαζί.΄΄
Κατήγγειλαν και οι δυό μια σπαρασσόμενη πορεία προς την ελευθερία που φαίνεται ακατάληκτη ως τα σήμερα. Μια ύπαρξη εθνική διαμελισμένη. Η προώθηση των ισχυρών οικονομικών συμφερόντων και η ιδιοτέλεια δεν έπαψαν ούτε στιγμή να παρεμποδίζουν τη διαδικασία απελευθέρωσης.
΄΄Αν μας έλεγε κανένας αυτείνη την λευτεριά οπού θα γευόμαστε, θα περικαλούσαμε τον Θεόν να μας αφήση εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια΄΄, λέει ο Μακρυγιάννης, ΄΄όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπή πατρίδα, τι θα ειπή θρησκεία, τι θα ειπή φιλοτιμία, αρετή και τιμιότη. Αυτά λείπουν απ᾿ όλους εμάς, στρατιωτικούς και πολιτικούς.
Τις πρόσοδες της πατρίδας τις κλέβομεν, από υποστατικά δεν της αφήσαμεν τίποτας, σε ᾿πηρεσίαν να μπούμεν, ένα βάνομεν εις το ταμείον, δέκα κλέβομεν. Αγοράζομεν πρόσοδες, τις τρώμεν όλες. Χρωστούν εις το Ταμείον δεκοχτώ κατομμύρια ο ένας κι᾿ ο άλλος, ο Μιχαλάκης Γιατρός πεντακόσες χιλιάδες, ο Τζούχλος τρακόσες, ο Γιωργάκης Νοταράς τρακόσες πενήντα -όλο τέτοιγοι χρωστούνε αυτά. Ο κεντρικός ταμίας ο Φίτζιος –τρακόσες πενήντα του λείπουν από το ταμείον κι᾿ ακόμα δεν κυτάχτηκαν πόσα θα λείψουν ακόμα. Το ίδιο ντογάνες κι᾿ άλλα. Τέτοιοι μπαίνουν εις τα πράματα και τέτοιους συντρόφους βάνουν. Δύσκολο είναι ο τίμιος άνθρωπος να κάνη τα χρέη του πατριωτικώς.
Οι αγωνισταί οι περισσότεροι και οι χήρες κι᾿ αρφανά δυστυχούν. Πολυτέλεια και φαντασία- γεμίσαμεν πλήθος πιανοφόρτια και κιθάρες.
Οι δανεισταί μας ζητούν τα χρήματά τους, λεπτό δεν τους δίνομεν από αυτά -κάνουν επέβασιν εις τα πράματά μας. Και ποτές δεν βρίσκομεν ίσιον δρόμον.
Πως θα σωθούμεν εμείς μ᾿ αυτά και να σκηματιστούμεν εις την κοινωνίαν του κόσμου ως άνθρωποι; Ο Θεός ας κάμη το έλεός του να μας γλυτώση από τον μεγάλον γκρεμνόν οπού τρέχομεν να τζακιστούμεν.
Αφού έγινε ο ανακατωμός της Ευρώπης, έπρεπε να είμαστε κ᾿ εμείς σε μίαν κατάστασιν να βασταχτούμεν, να μη μας πλακώση κάνας κίντυνος, ή και αν είναι αρμόδιος καιρός και κινηθούν κι᾿ άλλοι δυνατοί, να κινηθούμεν κ᾿ εμείς -κι᾿ αυτά χρειάζονται να ᾿χωμεν κι᾿ ολίγα μέσα, να βασταχτή η πειθαρχία, να μην κινηθούμεν και γυμνώσουμεν τους αδελφούς μας και τους ατιμήσουμεν, και τότε είναι χερότερα αντίς να φκειάσουμεν φρύδια, βγαίνομεν και τα μάτια.΄΄
Ακόμα τρέχουμε να τσακιστούμε…
Υ.Γ. Τον περασμένο Απρίλη συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από το θάνατο του Μακρυγιάννη, αρχές Σεπτέμβρη 210 από τη γέννηση του Χουρμούζη. Η πολιτεία άφησε την ευκαιρία αναξιοποίητη. Δεν τη συμφέρει η αυτοκριτική. Δε θέλει να θυμόμαστε οικεία κακά. ΄΄Μήπως σώσωμεν καμμιάν ημέραν την υπομονήν μας και τους δόσωμεν τα παπούτζια εις το χέρι και τον ναύλον εις την ράχη΄΄
Έτσι οι δανεισταί κάνουν ακόμα επέβασιν εις τα πράματά μας, όπως λέει ο Μακρυγιάννης, ενώ επάχυναν με τα αίματά μας, έτοιμοι να φάγουν και τα κόκκαλά μας, τα μόνα λείψανα οπού μας άφησαν οι Ξένοι, όπως λέει ο Χουρμούζης. Έφαγαν την κότα μας, έχεσαν και την πόρτα μας.
