Δεκέμβρης 1981. Εκδρομή στο χιονισμένο Βερολίνο. Από Βρυξέλλες. Ταξιδιώτες… εμείς, οι νεαροί τότε ασκούμενοι στις διάφορες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κάθε καρυδιάς καρύδι και όλοι… πολλά υποσχόμενοι. Κάποιοι θάχουνε γίνει στις χώρες τους μεγάλοι και τρανοί, υποθέτω.
Για μένα το ταξίδι αυτό στο Βερολίνο ήταν μια ανάσα. Είχα στριμωχτεί πολύ με το μεταπτυχιακό και πριν καλά-καλά το ολοκληρώσω βρέθηκα στον Πολιτιστικό Τομέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ετοιμάζω ένα σημαντικό μα ιδιαίτερα ζόρικο ψήφισμα με θέμα την ανάγκη για μέτρα προστασίας του Ευρωπαϊκού κινηματογράφου, που όφειλε να πείσει όσο γινόταν πιο πολλούς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Μεγάλη η ευθύνη. Ευπρόσδεκτο το διάλειμμα.
Για να φτάσουμε στο Βερολίνο έπρεπε μετά τη Δυτική Γερμανία να διασχίσουμε και ολόκληρη σχεδόν την Ανατολική. Με τραίνο. Ξέρετε τι σήμαινε αυτό τότε; Συρματοπλέγματα αριστερά και δεξιά από τις ράγες, περίπολοι με λυκόσκυλα εκπαιδευμένα, αμπέχωνα και κράνη. Αν προσθέσουμε στην ψυχική αμηχανία τη χειμωνιάτικη ατμόσφαιρα, το κρύο και την υγρασία στα τζάμια έχουμε μάλλον αίσθηση… ταινίας κατασκοπείας.
Μέσα μου ένα συγκεχυμένο συνονθύλευμα από εικόνες. Από τον κινηματογράφο κυρίως. "Cabaret" του Μπομπ Φόσσι, "Ο θυρωρός της νύχτας" της Λιλιάννα Καβάνι, "Οι καταραμένοι" του Βισκόντι, "Το αυγό του φιδιού" του Μπέργκμαν, "Το ταμπούρλο" του Σλέντορφ. Και "Berlin Alexanderplatz" του Φασμπίντερ.
Κυρίαρχος… ο "Μεφίστο"! Μια εκπληκτική παράσταση που είχα δει την προηγούμενη χρονιά από το Θέατρο του ήλιου, στο Παρίσι, βασισμένη στο μυθιστόρημα του Κλάους Μαν, με θέμα τη διαδρομή ενός μεγάλου Γερμανού ηθοποιού, αριστερού, που συνεργάστηκε με τους Ναζί. Ξεπούλησε για την κοινωνική του "άνοδο" τα πάντα. Και τα πιστεύω του και την ψυχή του. Για το τομάρι του. Στο Βερολίνο.
Συνάντησα μια πόλη σύγχρονη, χλιδάτη, γεμάτη καταστήματα πολυτελείας, κάπως φανταχτερή για τις προτιμήσεις μου και χωρίς έντονα σημάδια ιστορίας. Είχα ξεχάσει πως στη λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ισοπεδώθηκε. Ως τιμωρία.
Δεν ξέρω τι περίμεναν από το Βερολίνο οι άλλοι. Οι θεατρίνοι αναζητούν παντού και πάντα αποτυπώματα ζωής.
Στο πρόγραμμά μας συναντήσεις σκοπιμότητας με κυβερνητικά στελέχη υψηλόβαθμα και τοπικούς αξιωματούχους. Ενημέρωση. Αβροφροσύνες και αναφορές στις ιδιαιτερότητες του Βερολίνου. Και… απολογητική διάθεση ακατάπαυστη. Τόσο που μας πονήρεψε. Αναπόφευκτα. "Δεν ξέραμε, ειλικρινά, δεν ξέραμε"! Δεν ξέραν τι ακριβώς; Τι εννοούσαν;
Ποια στρατόπεδα συγκέντρωσης; Ποιο ολοκαύτωμα; Ποιος ρατσισμός; Ποια καθαρότητα και ποια υπεροχή της Άρειας φυλής ; "Δεν ξέραμε. Πού να το φανταστούμε;" Κανείς δεν είχε ιδέα σ΄αυτή τη χώρα; Μα ούτε ένας;
Ένας λαός με τόσο υψηλό μορφωτικό και τεχνολογικό επίπεδο… πώς θα μπορούσε ; Μια χώρα με τόσο καλά οργανωμένη εργατική τάξη… πώς θα μπορούσε ; Μια δημοκρατία… πώς θα μπορούσε ; Να που μπόρεσε !
Δεν φανταζόμουν πόσο οξύ ήταν ακόμα το πρόβλημα για κείνους.Έτσι τουλάχιστον το παρουσίαζαν.
Παρά τις αφηγήσεις των δικών μου, παρά τα θύματα στην οικογένειά μου, παρά τις τόσες μαρτυρίες, παρά τις πάμπολλες "ηρωϊκές" ταινίες με θέμα την γερμανική κατοχή με τις οποίες μας βομβάρδιζαν στο παρελθόν και παρά τις αναρίθμητες περιπέτειες… του "Μικρού ήρωα" που είχα ξεκοκαλίσει όταν ήμουνα παιδί, θεωρούσα πως οι Ναζί ανήκαν πια στο παρελθόν. Πως ο ιστορικός τους κύκλος είχε κλείσει. Σαν κάτι που δεν μπορεί πια να συμβεί.
Παραδέχομαι πως θορυβήθηκα λιγάκι. Με βρήκε απροετοίμαστο αυτή η αποποίηση της συλλογικής ευθύνης. Οι μνήμες αναβίωσαν. Τα εκατομμύρια των νεκρών ενός πολέμου που αιματοκύλησε ολόκληρη Ευρώπη με στοίχειωσαν. Όσο μας διαβεβαίωναν για το αντίθετο τόσο αισθανόμουνα σα νάταν ικανοί με κάποιο πρόσχημα… να υποτροπιάσουν. Γιατί να πάρουν άφεση για το έγκλημα; Γιατί να το ξορκίζουν με τα λόγια; Γιατί τέτοια μαζική απενοχοποίηση; Κάποιοι απ΄αυτούς που μας μιλούσαν θα είχαν σίγουρα εμπλακεί, όταν ήταν νέοι, σε διαδικασίες ναζιστικές. Τι στο καλό! Ακατοίκητη ήταν σαράντα χρόνια πριν αυτή η χώρα; Ένοιωσα ανησυχία. Το παρελθόν τους, έναν ολόκληρο αιώνα, δεν παρείχε εγγύηση καμμία. Το ναζιστικό κόμμα πήρε το 1933 την εξουσία με… δημοκρατικές διαδικασίες. Ακόμα κι αν δεχτούμε πως μερικοί δεν είχαν συνειδητοποιήσει στην αρχή τι ακριβώς συνέβαινε, όταν κατάλαβαν… τι έκαναν; Ουδεμία ευθύνη έφεραν για τόσο πένθος που έσπειραν; Πόθεν ο μειωμένος καταλογισμός;
Η "άγνοια" και η αδιαφορία δεν είναι μορφές συνενοχής;
Με το ερώτημα να καίει κατέφυγα, τη νύχτα, σε ένα καμπαρέ Βερολινέζικο, σκληρό, πολιτικοποιημένο, ανατρεπτικό. Χωρίς φρου-φρου κι αρώματα όπως τα γαλλικά. Άλλο είδος θεάτρου. Χωρίς τείχος που να σε "προστατεύει" απ΄την αλήθεια, που να στρογγυλεύει τις γωνίες ! Αιχμηρό, ωμό, ανελέητο. Τέτοιο ήταν το πεδίο δράσης του…"Μεφίστο" πριν συνταχθεί με την άρχουσα τάξη, με την πλευρά της εξουσίας, με τους Ναζί. Ούτε αυτός ήθελε να ξέρει την αλήθεια !
Άπειρες οι μορφές υποκρισίας.
Την άλλη μέρα… άλλο χτύπημα. Το τείχος. Το τείχος του Βερολίνου. Η μισή πόλη από δω, η άλλη μισή από κει. Η μισή ψυχή από δω, η άλλη μισή από κει. Διαμελισμός. Αυτό κι αν ήταν ταραχή ! Άλλο να ξέρεις πως υπάρχει κι άλλο να το αγγίζεις. "Δεν μπορεί νάναι αλήθεια !" σκεφτόμουν. "Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται !" Κι όμως ήταν εκεί!
Στα μάτια μου μπροστά το Τσάρλυ πόιντ, το περιβόητο σημείο ελέγχου. Πιο κει η πύλη του Βραδεμβούργου. Η διαχωριστική γραμμή Ανατολικού και Δυτικού Βερολίνου. Η διαχωριστική γραμμή δυο καθεστώτων. Σύνορα. Σύνορα εντός. Χτισμένα παράθυρα. 302 παρατηρητήρια. 155 ατελείωτα χιλιόμετρα με 3,60 ύψος, τα 77 με συρματόπλεγμα. Εφιάλτης !
Ένοιωσα την ανάγκη να δω όλο το περιφραγμένο Δυτικό Βερολίνο. Να αναμετρηθώ με τη δύναμη του τείχους ! Το γύρισα με ένα ταξί μες στο λυκόφως. Καθηλώθηκα !
Και η Λευκωσία είναι στα δυό κομμένη. Ακόμα ! Άλλη ταπείνωση για την ανθρώπινη υπόσταση ! Άλλο αίσχος ! Όμως δεν είναι σαν το Βερολίνο. Εκεί η μισή πόλη ήταν περίκλειστη. Έπεφτες παντού πάνω σε τείχος. Το συνειδητοποιείτε; Εγκλεισμός ! Αδύνατον να το αγνοήσεις ! Το τείχος πέρναγε από μέσα σου. Σε διέσχιζε ! Αναρωτιόμουν πώς αντέχουν και δεν πνίγονται. Σα μια μεγάλη φυλακή πολυτελείας ήταν !
Μες στο στομάχι μου χτυπούσανε ανάκατα τα μπάσα από το "The wall" των Πινκ Φλόϋντ μαζί με μουσικές του Βάϊλ και του Ντεσσάου από έργα του Μπρεχτ. Η άλλη πλευρά του τείχους. Την αναζήτησα αντανακλαστικά. Επιτακτικά.
Berliner ensemble. Ο Μπρεχτ το ίδρυσε το 1949 στο Ανατολικό Βερολίνο για να προτείνει μια άλλη αντίληψη για τη λειτουργία της θεατρικής τέχνης. Ανατρεπτική. Ο θεατής να μην ταυτίζεται πλέον συγκινησιακά με τα σκηνικά δρώμενα μα να κρατάει… αποστάσεις ώστε να μην παρεμποδίζεται η κρίση του. Να μην αποπροσανατολίζεται. Να μην εκτονώνεται. Να επεξεργάζεται κριτικά τα σκηνικά δεδομένα και συγχρόνως να αποκωδικοποιεί τους κοινωνικούς μηχανισμούς. Να συνειδητοποιεί τις παρενέργειες της κάθε επιλογής. Κάθαρση και κοινωνική ευθύνη.
Πήγα να δω το χώρο, συναδέλφους, να μιλήσω. Με την άλλη πλευρά. Οι θεατρίνοι φυλάγονται λιγότερο. Γκρίνια και δυσφορία. Στερήσεις και περιορισμοί. Και επιφυλάξεις. Και αντιρρήσεις.
Η άλλη πλευρά ! Το άλλο άκρο δηλαδή. Λιτότητα μέχρις εσχάτων. Τα στοιχειώδη. Η σύγκριση ήταν αναπόφευκτη. Κατάλαβα. Η προκλητική χλιδή του Δυτικού Βερολίνου, που λόγω υπερβολής με είχε εντυπωσιάσει… αρνητικά, ήταν λοιπόν στημένη σκόπιμα ! Μια "ταπεινωτική" επίδειξη ευμάρειας ξεδιάντροπα επιθετική ! Σαν τους φανταχτερούς νεόπλουτους που πλασάρουν τη μοναδική πραμάτεια που διαθέτουν ! Την επιφάνειά τους. Την κενότητα. "Pour épater les bourgeois !" κατά πώς λεν οι Γάλλοι. Για να θαμπώνουν τους αστούς.
Η άλλη πλευρά ισχυρίστηκε πως ήταν μορφή άμυνας το τείχος ! Πως ήθελαν να εμποδίσουν το κύμα μετανάστευσης. Ένας στους εφτά διέφευγε από την Ανατολική Γερμανία στη Δυτική. Υπήρχε κίνδυνος να καταρρεύσει η οικονομία.
Κανένα εξωτερικό τείχος δεν κατάφερε ποτέ να προστατεύσει για πολύ καιρό κανένα !
Οι πεποιθήσεις είναι εσωτερική διεργασία. Οι συνθήκες άλλοτε τις τονώνουν άλλοτε τις υπονομεύουν.
Τον Νοέμβρη του 1989, εδώ και είκοσι πέντε χρόνια ακριβώς, το τείχος έπεσε. Δεν άντεξε. Γκρεμίστηκε.
Κι όμως !
Είκοσι πέντε χρόνια μετά την επανένωση της Γερμανίας ένας στους εφτά Γερμανούς… νοσταλγεί ήδη το τείχος ! Και από τις δυό πλευρές !
Ένα νέο τείχος χτίζεται στις συνειδήσεις. Πολύ πιο επικίνδυνο. Τα εσωτερικά τείχη αντέχουν πιο πολύ. Αντιστέκονται.
Προσπαθώ να καταλάβω. Προς τι η ανάγκη για διαχωριστική γραμμή; Προς τι η τόση ανάγκη αυτοπροστασίας;
Λύνονται οι διαφορές με… τείχη;
Η διαδικασία ενοποίησης της Γερμανίας ήθελε χρόνο. Ήταν διαφορετικό το επίπεδο ανάπτυξης των δυο χωρών. Τώρα που προοδευτικά ολοκληρώνεται προς τι ένα τείχος; Από ποιόν κινδυνεύουν τώρα; Από τι; Ο ένας απ΄τον άλλον ; Αν κινδυνεύουν απ΄το σύστημα δεν θάπρεπε να συμπαραταχθούν αντί να θέλουν να χωρίσουν τα τσανάκια τους ;
Οι πεποιθήσεις είναι εσωτερική διεργασία. Οι συνθήκες άλλοτε τις τονώνουν άλλοτε τις υπονομεύουν.
Η στήριξη της Ανατολικής Γερμανίας προκάλεσε στη Δυτική μια οικονομική αιμορραγία. Η κοινωνική αλληλεγγύη ήταν αναγκαία κι αναπόφευκτη. Τόξεραν οι Δυτικογερμανοί αυτό από την αρχή. Μα το έλλειμμα του προϋπολογισμού και η ανταγωνιστικότητα της ελεύθερης αγοράς μετέβαλαν τις οικονομικές συνθήκες. Οι αντοχές τους δοκιμάστηκαν. Κάποιοι κουράστηκαν. Και, αποπροσανατολισμένοι, αντί να χρεώσουν το πρόβλημα στην ασυδοσία της αγοράς και στη διαχείριση των οικονομικών που το προκάλεσαν, αντιμετωπίζουν σα βαρίδι για τη γερμανική οικονομία… το άλλο τους μισό. Το άλλο τους… εν τρίτον, για την ακρίβεια.
Για τους Ανατολικογερμανούς που νοσταλγούν το τείχος το θέμα είναι οικονομικό… για άλλους λόγους. Οι αμοιβές τους είναι… δια νόμου πολύ χαμηλότερες απ΄ότι στη Δυτική Γερμανία και η ανεργία υπερδιπλάσια. Αισθάνονται πολίτες δεύτερης κατηγορίας.
Η βίαιη προσαρμογή στην ελεύθερη οικονομία τους παραβίασε αναπόφευκτα. Κάποιους θα τους εξόντωσε. Αυτό το σύστημα έτσι λειτουργεί. Δεν το 'ξεραν;
Μερικοί από τους νοσταλγούς του τείχους χρεώνονται… ιδιοτέλεια. Ενας στους εφτά Ανατολικογερμανούς συνεργαζόταν με τις μυστικές υπηρεσίες και αποκόμιζε οφέλη, ισχυρίζεται στο "Stasiland" η Anna Funter.
Για κάποιους άλλους το ζήτημα παρέμεινε ιδεολογικό.
Σύγκρουση συμφερόντων, τελικά, η νοσταλγία για το τείχος; Σύγκρουση ανεξαρτήτως του συστήματος ή λόγω του συστήματος;
Η νοσταλγία για ένα τείχος είναι αγώνας; Κατά τη γνώμη μου είναι ήττα. Δηλώνει άρνηση αγώνα. Άρνηση συνύπαρξης.
Ο κάθετος διαχωρισμός από τους άλλους συμβαίνει… εντός. Στις συνειδήσεις. Η πιο επικίνδυνη περιχαράκωση είναι η εντός. Οι πεποιθήσεις είναι εσωτερική διεργασία. Και οι συνθήκες άλλοτε τις τονώνουν κι άλλοτε τις υπονομεύουν.
Η πολιτική βία στη Γερμανία βρίσκεται σε έξαρση. Ιδιαίτερα τα εγκλήματα από ακροδεξιές ομάδες έχουν αυξηθεί τρομακτικά ! Οι ενοχές τους για το παρελθόν μπήκαν χωρίς πολλά-πολλά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας.
Η οικονομική κρίση ενδυνάμωσε την ακροδεξιά ΄΄όπως συνέβη και το 1930΄΄, επισημαίνει στη Guardian ο Eric Hobsbawm. Η αναβίωση του εθνικισμού μονάχα ρίγος στη ραχοκοκαλιά μπορεί να προκαλέσει. Εντός και εκτός της Γερμανίας.
Το έλλειμμα κοινωνικής αλληλεγγύης και οι μειωμένες αντοχές σε περιόδους κρίσης είναι υλικά επικίνδυνου κοινωνικού διαχωρισμού.
Αυτά τα υλικά εκμεταλλεύονται όσοι έχουν συμφέρον να χειραγωγούν τις συνειδήσεις.
Κι επειδή… στην αναμπουμπούλα ο λύκος χαίρεται, σπέρνουν τον τρόμο για να προκαλέσουν ανασφάλεια και σύγχυση. Να διαιρέσουν. Να φέρουν αντιμέτωπους εκείνους που δεν έχουν κάτι να χωρίσουν.
Διαίρει και βασίλευε ! Παλιό το κόλπο.
Υ.Γ. 1 Σύμφωνα με έρευνα του Ιδρύματος Friedrich Ebert το ποσοστό του πληθυσμού που ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας είναι 4 % στη Δυτική Γερμανία και… 20 % στην Ανατολική !
Υ.Γ. 2 Τα αποτελέσματα των εκλογών στη Γερμανία είναι γνωστά. Αξίζει όμως να θυμηθούμε τα προεκλογικά σχόλια του διεθνούς Τύπου.
«Σαν υπνοβάτες πάνε οι Γερμανοί στις βουλευτικές τους εκλογές» επισήμαιναν οι βρετανικοί The Times. Σαν υπνοβάτες ! Οι πολίτες της ισχυρότερης οικονομικά χώρας της Ευρώπης ! Εμ κάτι ήξερε ο Μπρεχτ που πρότεινε… αφύπνιση !
«Και αυτό γιατί πρώτον έχουν ξεπεραστεί οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στη χώρα μας και δεύτερον οι δύο αντίπαλοι δεν μπορούσαν να είναι πιο αιχμηροί, επειδή τέσσερα χρόνια συναποφάσιζαν και μάλιστα άφησαν αμφότεροι τα ίχνη τους στον μεγάλο κυβερνητικό συνασπισμό.΄΄ έγραφε η Die Welt του Βερολίνου. Εχουν ξεπεραστεί οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στη Γερμανία ; Τι μου λες ; Παγκόσμια αποκλειστικότητα ! Τι σχόλιο να κάνω ;
Το τείχος… της σιωπής.
Υ.Γ. 3 Η… εκπαιδευτική μας εκδρομή συμπεριλάμβανε και Πολωνία. Το ταξίδι ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Στις 11 Δεκέμβρη 1981 ο Λεχ Βαλέσα, αρχηγός του συνδικάτου της ΄΄Αλληλεγγύης΄΄, συνελήφθη και ο Γιαρουζέλσκι κήρυξε στρατιωτικό νόμο. Όπως φάνηκε στη συνέχεια, ήταν η αρχή της αντίστροφης μέτρησης για τη σοβιετική ζώνη επιρροής. Ο Πολωνός πάπας έπαιξε κι αυτός το ρόλο του.
Υ.Γ. 4 Τα Αμερικάνικα οικονομικά συμφέροντα οριοθετούνται, ως σήμερα, στην οδό… Τείχους. Την Wall street ! Εκείνο το τείχος χτίστηκε το 1653 για να προστατεύει τους… κατακτητές, τους Ευρωπαίους αποίκους, από τους… ντόπιους πληθυσμούς !
Υ.Γ. 5 Και μερικά… παραλειπόμενα από τη μύηση στο Βερολίνο.
Σ΄ένα μουσείο συνάντησα έναν μεγάλο μου έρωτα ! Τη Νεφερτίτι ! Βασίλισσα στην Αίγυπτο τον 14ο αιώνα π.Χ. Σου κόβει την ανάσα η ομορφιά της ! Η Αίγυπτος διεκδικεί, μαθαίνω, τον επαναπατρισμό της.
Και μια μοναδική συλλογή από αρχαιοελληνικά αγγεία με τολμηρές ερωτικές σκηνές που στην Ελλάδα θα είχαν κριθεί ακατάλληλες ακόμα και για ενηλίκους. Πώς βρέθηκε στο Βερολίνο ;
Είδα και τον μεγαλόπρεπο βωμό της Περγάμου του 2ου αι. π.Χ. που τον μετέφεραν οι Γερμανοί… ολόκληρο ! Έμεινα άφωνος ! Σαν νάχε αποσπάσει από την Ακρόπολη ο Ελγιν ολόκληρο το Ερέχθειο !
Στην παρέα και ο νυν Υπουργός Παιδείας και προϊστάμενός μου Αντρέας Λοβέρδος, συγκροτημένος ήδη και φιλόδοξος. Και συμπαθής. Και αριστερός… ακόμη. Μες στη ζωή δρόμοι ανοίγονται σωρό… Οι δικοί μας είχαν διασταυρωθεί στη Νομική Θεσσαλονίκης. Τώρα πώς έγινε και γω προέκυψα Πρωθυπουργός στο… "Παρά πέντε" που στις προθέσεις μου δεν ήτανε ποτέ κανενός είδους εξουσία; Θα πήρα, φαίνεται, το πονηρό το μονοπάτι…
Αφιερωμένο στα "Φτερά του έρωτα" του Βέντερς. Μας ταξίδεψαν σε ένα Βερολίνο ποιητικό πετώντας. Πάνω από το τείχος.
*Ο Δημήτρης Πετρόπουλος σκηνοθετεί και παίζει κάθε Δευτέρα στο "Δηλητήριο" του Ροντόλφ Σιρέρα, στο θέατρο Αλκμήνη, για δεύτερη χρονιά.
