Μόνο ο τίτλος "Σταγόνες πάνω σε καυτές πέτρες" είναι αρκετός. Κάτι έχω πάθει με τις πέτρες, σήμερα. Έχω ακούσει πάνω από 10 φορές την "Ηλιόπετρα" του Θανάση Παπακωνσταντίνου, φαντάσου. Ο Μιχάλης Πανάδης μου εξήγησε τα πάντα ξεκινώντας με μια μεγάλη παραδοχή: "Ο Φασμπίντερ ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση από παιδί".
Δηλαδή στα 20 του ο Φασμπίντερ είπε "θα κάτσω να αποτυπώσω στο χαρτί βιώματα και προσωπικές ιστορίες";
Ο Φασμπίντερ ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση από παιδί. Είχε εκδιωχθεί από το δημοτικό σχολείο που φοιτούσε, γιατί οι δάσκαλοί του πίστευαν ότι θα έπρεπε να πάει σε σχολείο ειδικής αγωγής, θεωρώντας τον απροσάρμοστο και προβληματικό. Όταν γράφτηκε το έργο, είχε μόλις αποφοιτήσει από το σχολείο. Το 1965 είχε γνωρίσει τον Christoph Roser που ήταν και ο παραγωγός των πρώτων μικρού μήκους ταινιών του. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι οι ''Σταγόνες'' περιγράφουν την ερωτική τους σχέση και το κείμενο μας δίνει αρκετά στοιχεία που θα μπορούσαν να το επιβεβαιώσουν. Ο Φασμπίντερ, εκείνη την περίοδο της ζωής του, δούλευε σε έναν εκδοτικό οίκο, όπως και ο νεαρός πρωταγωνιστής της ιστορίας του. Ο Φραντς, λοιπόν, όπως και ο συγγραφέας, θέλει να ασχοληθεί με το θέατρο, αγαπά το μαύρο χρώμα, είναι μανιακός καπνιστής και έχει εγκαταλειφθεί από τον πατέρα του. Όντας ο ίδιος σε μια περίοδο προσωπικής και καλλιτεχνικής αβεβαιότητας και σε μια αναζήτηση ταυτότητας, γράφει αυτό το έργο σαν έναν εν αγνοία του πρόλογο της ζωής και του έργου του και έρχεται αντιμέτωπος με τα κύρια θέματα που θα τον απασχολήσουν σε όλη τη μετέπειτα πορεία του: τη σεξουαλικότητα, τη βία, την εξουσία, τον έρωτα και το θάνατο.
Η ιστορία του έργου είναι απλή, αλλά οι προεκτάσεις σύνθετες. Θες να με κατατοπίσεις;
Θα προτιμήσω να παραθέσω κάποια λόγια του ίδιου του Φασμπίντερ, καθώς ο ίδιος γνωρίζει καλύτερα να μας πει για τον τρόπο με τον οποίο δομεί τα έργα του: ''Βρίσκω ότι όσο πιο απλές, τόσο πιο αληθινές είναι οι ιστορίες. Είμαι της γνώμης ότι ο κάθε θεατής θα 'πρεπε να καθορίσει το περιεχόμενό τους βάσει της δικής του πραγματικότητας. Κι αυτή τη δυνατότητα την έχει όταν η ιστορία είναι απλή. Απλώς πιστεύω ότι οι άνθρωποι πρέπει να βρούνε οι ίδιοι τις δικές τους δυνατότητες αλλαγής. Κι όταν η τέχνη, ή όπως αλλιώς ήθελε ονομαστεί, χρησιμοποιεί τη δυνατότητα να αρχίσει διάλογο με τους ανθρώπους, τότε έχει πετύχει ό,τι ανώτερο, έτσι πιστεύω εγώ.''. Σε αυτά ακριβώς τα λόγια πιστεύω ότι έγκειται το γεγονός ότι η απλότητα της δομής και του περιεχομένου του έργου του Φασμπίντερ δημιουργεί σύνθετες προεκτάσεις. Γιατί μέσα από ένα κοινώς αποδεκτό και αναγνωρίσιμο μοντέλο ανθρώπινου συσχετισμού, επιλέγει να πει μια ιστορία αντικειμενικά και ψύχραιμα κι αυτό επιτρέπει στον εκάστοτε θεατή να βρει το χώρο μέσα του για να προεκτείνει ένα σκηνικό γεγονός και να το συνδέσει με αποθήκες της ψυχής και του νου του που ο ίδιος θα επιλέξει, του επιτρέπει δηλαδή να επαληθεύσει το λόγο για τον οποίο ζητά να δει θέατρο.
Εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι υπάρχουν όσο...
Εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι θα υπάρχουν όσο θα υπάρχει το ανθρώπινο είδος επί γης. Όσο υπάρχει ο κόσμος όλος με τη μορφή που τον ξέρουμε. Η εξουσία είναι απόλυτα συνυφασμένη με τη φύση του ανθρώπου. Και είναι και απαραίτητη. Η εξουσία σαν αυθύπαρκτη έκφραση διάδρασης δεν είναι από μόνη της ούτε καλή ούτε κακή. Η φύση εξουσιάζει τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος εξουσιάζει ή δεν εξουσιάζει τον εαυτό του. Το συναίσθημα ενός ανθρώπου εξουσιάζει τον άνθρωπο που γίνεται δέκτης του. Οι δεσμοί αίματος εξουσιάζουν. Η έμπνευση εξουσιάζει. Η χαρά εξουσιάζει. Η θλίψη εξουσιάζει. Όπως κάθε τι, έτσι και η έκφραση της εξουσίας, είναι θέμα πρόθεσης και τρόπου. Υπάρχει σε όλα ένα Τι και ένα Πώς. Και το ένα δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το άλλο. Έχουμε συνηθίσει να βάζουμε αρνητικό πρόσημο στην εξουσία γιατί δεν έχουμε μάθει να τη διαχειριζόμαστε, ή ορθότερα γιατί επιλέγουμε να την ενεργοποιούμε ως μηχανισμό επιβολής, εκδίκησης ή επιβεβαίωσης. Τα πάντα λειτουργούν υγιώς και πρόσφορα κατά συνθήκες. Όπως λοιπόν ο έρωτας, η χαρά, η πίστη και η αγάπη, έτσι και η εξουσία, είναι εκ των προτέρων δοσμένες δυνατότητες και πιθανότητες που ανάλογα με τη συνθήκη μέσα στην οποία θα ενεργοποιηθούν θα γεννήσουν το ''Καλό'' και το ''Κακό'', άκρα τα οποία αν δε βρίσκονται σε έναν αέναο διάλογο, σε μια ακατάπαυστη διάδραση, ο κόσμος θα καταρρεύσει ή, απλά, θα αυτοκαταστραφεί.
Τελικά τι ψάχνουν οι άνθρωποι, Μιχάλη; Την βεβαιότητα ή την ελπίδα;
Πραγματικά, αν ήξερα τι ψάχνουν οι άνθρωποι, μάλλον δε θα κάναμε αυτή την κουβέντα. Και νομίζω πως κανείς ουσιαστικά δεν το ξέρει, γιατί η γνώση αυτή, αν υπήρχε, θα ερχόταν σε απόλυτη διάσταση με την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι πλασμένος για να ψάχνει. Τα πεδία της αναζήτησης είναι απεριόριστα. Υπάρχει η κατευθυνόμενη επιβολή του τι πρέπει να ψάχνουμε για να ολοκληρωθούμε ως οντότητες. Αυτό όμως είναι κάτι άλλο και καθένας οφείλει να το αναγνωρίσει ως τροχοπέδη στον εαυτό του και να το διαχειριστεί. Θα παίξω λίγο με τις λέξεις που ανέφερες στην ερώτησή σου και θα πω ότι θα μπορούσε κανείς να ψάχνει τη βεβαιότητα της ελπίδας ή την ελπίδα της βεβαιότητας. Έστω. Και τι σημαίνει αυτό; Είναι τόσο γενικό που η απάντηση μόνο προσωπική μπορεί να είναι, εμποτισμένη από τον τρόπο και το λόγο που ο καθένας επιλέγει να ψάξει, ό,τι επιλέγει να ψάξει. Νομίζω πως μόνο η πρωταρχική ύλη που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο κυτταρικά παραμένει ίδια ως έναυσμα και κινητήρια δύναμη για το μοναδικό και ανεπανάληπτο ταξίδι της προσωπικής ολοκλήρωσης του καθένα. Αυτή η πρωταρχική ύλη θα μπορούσε να σχετίζεται με την Αγάπη, την Πίστη, τη Γνώση και τη Δημιουργία. Και πάλι όμως, ο τρόπος, η στιγμή, η ένταση, η αιτία και η αφορμή που καθένας απο μας θα επιλέξει να μεταφράσει αυτές τις λέξεις μέσα του δημιουργούν μια μοναδικά διαφορετική πρόταση διαλόγου με τη ζωή. Και αυτή είναι και η μαγεία του να ζεις. Να γνωρίζεις και να συσχετίζεις τις προτάσεις σου με τις προτάσεις των άλλων. Και αυτός είναι ο λόγος που γράφονται ακόμα έργα, που ζωγραφίζονται ακόμα πίνακες, που οι ίδιες νότες δημιουργούν καινούργιες μουσικές, που οι άνθρωποι δακρύζουν στη θέα ενός βουνού που υπάρχει από πάντα, αυτός είναι ο λόγος για τα πάντα.
Μ' αρέσει ο τίτλος. Είναι σκέτη εικόνα.
Οι τίτλοι στα έργα του Φασμπίντερ γενικότερα δημιουργούν εικόνες. Σκέτες εικόνες. Τόσο σκέτες που εμπερικλείουν την ουσία του έργου στην ολότητά του. Μπορώ να πω οριακά, πως σε κάποιες περιπτώσεις οι τίτλοι του είναι πιο εύστοχοι ακόμα και από το περιεχόμενο. Αυτό που εγγράφει δηλαδή ως πληροφορία που μετατρέπεται σε ψυχικό βίωμα, σε πολλές φορές κλείνει μέσα του συμπυκνωμένο ένα νόημα ανώτερο και ουσιαστικότερο ακόμα και από την ακόλουθη ανάλυσή του. Οι τίτλοι του λειτουργούν σαν επιμύθια. Κατά τη γνώμη μου, επίσης, εκφράζουν απόλυτα και την εικόνα, την άποψη, που έχει και ο ίδιος ο συγγραφέας για τα δημιουργήματά του. Εκφράζουν αλλιώς, αν θέλεις, τον τρόπο που μας προτείνει να τα εξετάσουμε μέσα από τη δική του σπουδή. Μας ενημερώνει κατά κάποιον τρόπο για τον κόσμο με τον οποίο πρόκειται να έρθουμε σε επαφή. Οι τίτλοι του είναι μια πρώτη και βαθύτατη ανάλυση της ολότητας του έργου. Άλλοτε, λοιπόν, μας λέει ότι θα μας μιλήσει για ''Τα πικρά δάκρυα της Πέτρα φον Καντ'', άλλοτε ότι θα μας εκθέσει το πώς κατέληξε στο ότι ''Η αγάπη είναι πιο κρύα από το θάνατο'' ή στο ότι ''Ο φόβος τρώει τα σωθικά''. Φροντίζει πάντα, συνεπώς, να ενημερώνει για το αν θα παρακολουθήσουμε την ιστορία ενός ανθρώπου που του συμβαίνει κάτι, η μια στιγμή της ζωής ενός ανθρώπου, ή για το αν με όχημα τις ιστορίες κάποιων ανθρώπων θα τεθεί ένας προβληματισμός ή μια θέση ως κοσμοθεωρία για την ανθρώπινη ύπαρξη και τις διαστάσεις της γενικότερα. Στην προκειμένη περίπτωση φέρνει μπροστά μας την εικόνα των σταγόνων που πέφτουν πάνω σε καυτές πέτρες. Η εικόνα αυτή περιέχει μια κοινώς αποδεκτή αντικειμενικότητα. Δεν είναι μια γνώμη, ούτε ένα σχόλιο. Είναι ένα φαινόμενο, ένα φυσικό φαινόμενο, που ισχύει ως κανόνας. Όταν μια σταγόνα πέφτει πάνω σε μια καυτή πέτρα, εξατμίζεται, αφού πρώτα θρηνήσει με τον χαρακτηριστικό ήχο που κάνει, τη διαδικασία θανάτου της μέχρι τώρα μορφής της και της αναγέννησής της σε μια άλλη, μέχρι να επιστρέψει αναπόφευκτα στην πρωταρχική της. Αυτή την αντικειμενικότητα στο έργο την εφαρμόζει σαν πείραμα πάνω στο μηχανισμό των ερωτικών σχέσεων αναλύοντας αυτη τη φυσική διάδραση μέσα από το πρίσμα μια κοινωνικής δομής. Οι χαρακτήρες στο έργο του μετατρέπονται σε σταγόνες και σε καυτές πέτρες και ο αναγνώστης – θεατής γίνεται παρατηρητής της ανθρώπινης διάδρασης ως φυσικό φαινόμενο, με τη σκληρότητα, την απολυτότητα και το δίκιο του ενστίκτου που κάθε τι ορμέμφυτο περιέχει.
*Το έργο του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, "Σταγόνες πάνω σε καυτές πέτρες" σε σκηνοθεσία και απόδοση Μιχάλη Πανάδη έκανε πρεμιέρα στις 30 Μάρτη, στο Baumstrasse/Δρόμος με Δέντρα.
Χρύσα Φωτοπούλου
