Η μετάφραση είναι ένα ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο. Ο μεταφραστής πρέπει να διηγηθεί τις εμπειρίες του, σαν εκείνους τους παλιούς ταξιδευτές που διηγούνταν τις περιπλανήσεις τους και σε έκαναν να πιστέψεις ότι κάποτε κι εσύ περπάτησες στα μέρη που σου περιέγραψαν. Ένας από τους πιο έγκριτους μεταφραστές μας, ο Ερρίκος Μπελιές, μας εξηγεί τη διαδικασία μιας μετάφρασης και μας αποκαλύπτει τα μυστικά της.
Τι σημαίνει για εσάς μεταφράζω ένα θεατρικό κείμενο; Ποια η διαφορά της θεατρικής μετάφρασης από μια μετάφραση γενικά;
H μετάφραση είναι εκδρομή στην άλλη γλώσσα, όπως μια εκδρομή σε ξένη χώρα. Σκοπός του ταξιδιού δεν είναι να διανύσεις μια απόσταση, σκοπός του ταξιδιού είναι η επιστροφή στη δική σου χώρα για να διηγηθείς όσα είδες και άκουσες. Έτσι, μηνύματα άλλων κοινωνιών και πολιτισμών φτάνουν σε μακρινούς προορισμούς μέσω του διαμεσολαβητή, που είναι στην περίπτωσή μας ο μεταφραστής.
Υπάρχουν πολλά είδη μετάφρασης, τα οποία διαφοροποιούνται ανάλογα με το στόχο τους. Έχουμε τη μετάφραση ποιημάτων, όπου το βάρος δίνεται στη λέξη, στο ύφος, στη δομή του ποιήματος, στη μουσική του στίχου, στην αντιστοιχία μεταξύ πρωτοτύπου και μεταφράσματος. Η μετάφραση του ποιήματος ερμηνεύει όχι μόνο αυτή καθαυτή την ουσία του πρωτοτύπου, αλλά κυρίως το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που έχει το ξένο ποίημα, άρα πολλές φορές ο μεταφραστής αναγκάζεται να κάνει μια νοηματική παρέκκλιση για να πετύχει μια υφολογική συγγένεια.
Στη μετάφραση πεζογραφημάτων τα πράγματα είναι, ίσως, πιο βατά. Ο μεταφραστής φωτογραφίζει την πρόταση στο ξένο κείμενο και την αποδίδει στη δική του γλώσσα, τηρώντας ευλαβικά το ύφος του ξένου συγγραφέα (μέχρι κόμματα, τελείες, παραγράφους κ.τ.λ.) και παραδίδοντας στο κοινό ένα κείμενο που είναι προσομοίωση του πρωτοτύπου.
Όμως, στη θεατρική μετάφραση η διαδικασία είναι άλλη: στο ποίημα και το πεζό βλέπεις το πρωτότυπο και το μεταφράζεις. Στο θεατρικό έργο βλέπεις το πρωτότυπο, ΤΟ ΑΚΟΥΣ μέσα στο μυαλό σου και το αποδίδεις στη δική σου γλώσσα. Η μετάφραση ενός θεατρικού έργου βασίζεται στο γεγονός ότι ΑΚΟΥΓΕΤΑΙ, δεν διαβάζεται, άρα πρέπει ο λόγος να είναι εναργής, όχι ξύλινος, οι γλωσσικοί ακροβατισμοί πρέπει να υποκατασταθούν με ρέοντες διαλόγους και η δομή της ξένης γλώσσας πρέπει να αποδοθεί με όρους της ντόπιας.
Ο ξένος θεατρικός λόγος αποδίδεται στην ντόπια γλώσσα με ευκρίνεια και σαφήνεια, έστω και με επεξηγηματικές φράσεις και απαιτεί συμμάζεμα των ξένων στοιχείων και απόδοσή τους στην ντόπια γλώσσα, ούτως ώστε να είναι απόλυτα κατανοητή στο κοινό. Και αυτό διότι η μετάφραση του θεατρικού έργου βασίζεται στην προφορικότητα του λόγου και όχι στις υφολογικές αρετές του πρωτοτύπου.
Είναι ο μεταφραστής με έναν τρόπο και συγγραφέας;
Ευκταίο είναι ο θεατρικός μεταφραστής να είναι και ο ίδιος λογοτέχνης για να μπορεί να διακρίνει τα πρωτεύοντα γλωσσικά στοιχεία του πρωτοτύπου και να τα αποδώσει κατ’ αναλογία στην ντόπια γλώσσα. Άλλωστε, και μόνη η ανάπλαση του ξένου κειμένου στην ντόπια γλώσσα ανάγει το μεταφραστή σε πρωτογενή συγγραφέα.
Πώς δουλεύετε εσείς μια μετάφραση;
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να προχωρήσεις σε μια θεατρική μετάφραση. Εγώ έχω επιλέξει μια παλιά συνταγή, την οποία ακολουθώ κάθε φορά. Μετά την προσεκτική ανάγνωση του κειμένου, αφήνομαι στη μαγεία του ξένου συγγραφέα, ο οποίος με παίρνει από το χέρι και με οδηγεί στις λεωφόρους και τις ατραπούς του δικού του μυαλού. Το κείμενο το δουλεύω (φευ) σε χειρόγραφο, το οποία μετά περνάω στον υπολογιστή σαν «δεύτερο χέρι». Αυτό διότι στο χαρτί σβήνω, γράφω, διορθώνω, συμπληρώνω και, όταν έρθει η ώρα της τελικής δακτυλογράφησης, επιλέγω τις λέξεις που θα αποτυπώσω. Η κατευθείαν δουλειά στον υπολογιστή, σβήνοντας και γράφοντας συνεχώς, δεν παρέχει τη δυνατότητα να έχω πολλές εκδοχές, ενώ με τη δική μου μέθοδο έχω την πολυτέλεια να χρησιμοποιήσω μια προηγούμενη – σβησμένη πρόχειρα – φράση. Βεβαίως, είναι μια διαδικασία χρονοβόρα, αλλά νομίζω ακριβέστερου αποτελέσματος.
Ποιους συγγραφείς ή έργα αγαπάτε περισσότερο και θέλετε να μεταφράζετε;
Καλοτυχίζω τον εαυτό μου διότι από την πρώτη μέρα που καταπιάστηκα με τη θεατρική μετάφραση έως σήμερα ασχολήθηκα με κείμενα που με ενδιέφεραν. Έχοντας την τύχη να εργάζομαι σε μόνιμη πρωινή δουλειά, δεν είδα τη μετάφραση σαν βιοποριστική ανάγκη. Εννοώ, δεν ξέρω τι θα έκανα εάν ήταν πιεστικές οι ανάγκες για το νοίκι και τα κοινόχρηστά μου. Πάντα ασχολήθηκα με έργα και συγγραφείς που με ενδιέφεραν, είτε προτείνοντάς τα εγώ σε σκηνοθέτες, είτε κατ’ ανάθεση κάποιου σκηνοθέτη για μια συγκεκριμένη παράσταση. Δεν έχω μεταφράσει, δόξα τω Θεώ, έργα που δεν ήθελα, όπως και συγγραφείς που ήξερα πως δεν είμαι σε θέση να αποδώσω επαρκώς στη γλώσσα μου. Πιστεύω πως δεν είμαστε όλοι για όλα και πως καθένας πρέπει να επιλέγει πράγματα που τον ενδιαφέρουν και είναι σε θέση να αναδείξει με τη δουλειά του. Με κύριο άξονα την αγγλική γλώσσα, τόλμησα τη μετάφραση των 37 θεατρικών έργων του Σαίξπηρ και παράλληλα άλλων συγγραφέων του αγγλικού και αμερικάνικου ρεπερτορίου, γιατί η εξοικείωσή μου με τη γλώσσα με ενθάρρυνε και προσπαθήσω τη μεταφορά του κλίματος των έργων αυτών στα Ελληνικά. Στο δρόμο μου, όμως, βρέθηκαν και Γαλλικά και Ιταλικά έργα, όπου η προσπάθειά μου να κατανοήσω πλήρως το πρωτότυπο ήταν μεγαλύτερη, και δυσκολεύτηκα να πείσω τον εαυτό μου να συνεχίσει. Πάντως, πιστεύω πως δούλεψα με όλες μου τις δυνάμεις και κατέβαλα όσον κόπο χρειαζόταν, ακριβώς γιατί τα έργα αυτά σήμαιναν πολλά για μένα, μου διεύρυναν τον ορίζοντα και με ασκούσαν στη δύσκολη τέχνη της μετάφρασης.
Ποια η δυσκολία αυτής της δουλειάς; Χάνονται πράγματα στη μετάφραση; Είναι αυτό ένα είδος απώλειας για το μεταφραστή;
Κάθε μετάφραση είναι δύσκολη, γιατί είναι η μετακόμιση ενός ολόκληρου κόσμου σε άλλον. Ενδεχομένως υπάρχουν απώλειες, όπως σε κάθε μετακόμιση, εύθραυστων υλικών, όμως όταν το έργο ξεστηθεί από τη μία γλώσσα και ξαναστηθεί στην άλλη, και ο μεταφραστής διαπιστώσει πως οι απώλειες ήταν σχετικά δευτερεύουσες, νιώθει μια πρωτοφανή κάθε φορά χαρά.
Τι μεταφράζετε τώρα;
Την εποχή αυτή έχω καταπιαστεί με τα Σονέτα του Σαίξπηρ που θα μου φάνε αρκετό χρόνο. Στη συνέχεια ευελπιστώ να συνεχίσω με άλλα έργα της Ελισαβετιανής εποχής, ίσως έργα. Του Κρίστοφερ Μάρλοου, ή του Μπεν Τζόνσον. Όμως δεν θέλω να προγραμματίσω ποια θα είναι αυτά, διότι θα με πιάσει από τώρα το άγχος.
Σας ευχαριστώ πολύ.
Κι εγώ.
Παρασκευή 1 Μαΐου 2015
Α.Κ.
