Ο Αλμπέρτο Φάις πιστεύει ότι κάθε ήρωας του ντοστογιεφσκικού σύμπαντος αντιπροσωπεύει και μια διαφορετική οδό προς την ισορροπία. Στους "Δαιμονισμένους" υποδύεται τον Κιρίλωφ, έναν μηδενιστή, οπαδό της θεωρίας των «ιδανικών αυτοκτονιών». Ένας καλός ηθοποιός, ένας σκεπτόμενος άνθρωπος. Μου είπε ότι η τέχνη ίσως να μας βοηθήσει να καταλάβουμε και να αποδεχθούμε κάποιες προσωπικές μας αλήθειες και να προχωρήσουμε. Και εγώ συμφώνησα.
"Ο Ντοστογιέφσκι είναι βαρύς, δύσκολος, ερμητικός, σκοτεινός."Ποιος είναι ο δικός μας αντίλογος;
Δυσκολευόμουν ανέκαθεν να καταλάβω τι εννοεί κάποιος όταν χαρακτηρίζει μία παράσταση ή ένα λογοτεχνικό έργο βαρύ ή δύσκολο. Υποψιάζομαι όμως ότι εννοεί απλώς βαρετό, με την έννοια ότι το έργο δεν κατάφερε να τον συγκινήσει, να παρασύρει τη σκέψη του και να τον ταξιδέψει. Αυτό μπορεί να συμβαίνει, κατά τη γνώμη μου, για δύο λόγους. Είτε το έργο πράγματι δεν έχει να πει κάτι και άρα θα χαθεί μέσα στο χρόνο, είτε ο θεατής ή αναγνώστης αδυνατεί για ποικίλους και ολότελα δικούς του λόγους να επικοινωνήσει με το έργο. Ακόμα και όταν μιλάμε για τα μεγάλα έργα, αυτά δηλαδή που έχουν διάρκεια μέσα στο χρόνο και επανέρχονται στη σκέψη μας με αμείωτη ένταση, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δε γίνεται να αφορούν τους πάντες και πάντα. Μου έχει συμβεί δηλαδή να προσπαθώ να διαβάσω κάποιο από τα λογοτεχνικά αριστουργήματα ,να το παρατάω στις είκοσι σελίδες και να το ξαναπιάνω μετά από δύο χρόνια και να το διαβάζω με μια ανάσα. Το έργο παρέμεινε το ίδιο. Η μετακίνηση έγινε, στο μεταξύ, μέσα μου και με έφερε πιο κοντά στο έργο.
«Δεν υπάρχει τίποτα πιο ελκυστικό για τον άνθρωπο απ’ την ελευθερία της συνείδησής του, μα δεν υπάρχει και τίποτα πιο βασανιστικό». Γι' αυτό ο Ντοστογιέφσκι ερχόταν από το μέλλον κατευθείαν, δε συμφωνείτε;
Ο Ντοστογιέφσκι σκαλίζει μέσα από τους οριακούς χαρακτήρες που χρησιμοποιεί στα έργα του, τα όρια και τις αντοχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Γοητευμένος από ανθρώπους που δρουν χωρίς αναστολές και ηθικούς φραγμούς προκείμενου να βρουν την ελευθερία τους, τοποθετεί τους ήρωές του στο επίκεντρο θεολογικών αναζητήσεων, κοινωνικών προβληματισμών, παθήσεων που διαστρέφουν τη συμπεριφορά (όπως η επιληψία του πρίγκιπα Μίσκιν στον «Ηλίθιο» ). Με τον τρόπο αυτό ανάγει την ελευθερία της συνείδησης ως πρωταρχικό στόχο του σκεπτόμενου ανθρώπου αλλά και ως αναζήτηση που δεν επιδέχεται μονοσήμαντες απαντήσεις. Το ζήτημα της ελευθερίας της συνείδησης και της βούλησης απασχολεί στις μέρες μας όλο το φάσμα των επιστημών, από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες μέχρι τη χημεία, τη βιολογία, τη νευροφυσιολογία. Ο Ντοστογιέφσκυ, μέσα από τα γραπτά του, μας υπενθυμίζει ότι έννοιες όπως η ελευθερία, αλλά και η δικαιοσύνη, η ισότητα, ακόμα και η ευτυχία, προϋποθέτουν συνεχή αγώνα και ανησυχία. Δεν είναι καταστάσεις ησυχίας και βολέματος. Μια διαπίστωση αρκετά χρήσιμη σήμερα, που οι έννοιες αυτές επανέρχονται ως ζητούμενα απαιτώντας από μας καθαρή, ψύχραιμη και έντιμη αντιμετώπιση του εαυτού μας και των άλλων. Μια διαδικασία σίγουρα βασανιστική άλλα και τόσο γοητευτική.
Ποιος είναι ο καινούριος άνθρωπος που οραματίζεται στα έργα του ο Ντοστογιέφσκι;
Κάθε ήρωας του ντοστογιεφσκικού σύμπαντος αντιπροσωπεύει και μια διαφορετική οδό προς την ισορροπία. Αυτό που καταλαβαίνω ως αναγνώστης ότι οραματίζεται ο Ντοστογιέφσκυ είναι ο άνθρωπος που αποδέχεται. Αποδέχεται τον πόνο, το αδιέξοδο της ανθρώπινης ύπαρξης, την έλλειψη νοήματος. Η γενναία αποδοχή του πόνου της ύπαρξης, είναι αυτή που θα ανακουφίσει την ψύχη και θα την οδηγήσει σε μια νέα μορφή αγάπης προς τον άνθρωπο.
Όταν το 1871 πρωτοδημοσιεύτηκαν οι "Δαιμονισμένοι", ξέσπασε θύελλα αντιδράσεων. Το 2014 θεωρούνται τραγικά επίκαιροι.
Έχω την εντύπωση ότι αν ο Ντοστογιέφσκι ζούσε και δημιουργούσε σήμερα, θα είχε τις τέλειες αναλογίες για να ξαναγράψει τους Δαιμονισμένους και να προκαλέσει και πάλι αντιδράσεις. Η ιστορία μπορεί να μην επαναλαμβάνεται, οι ανθρώπινες συμπεριφορές όμως παρουσιάζουν σοκαριστικές ομοιότητες από εποχή σε εποχή. Η εποχή μας φαίνεται ότι ευνοεί διάφορους «-ισμούς» που θεωρούσαμε νεκρούς και παρωχημένους. Ο Ντοστογιέφσκι προειδοποιούσε τους συμπατριώτες του με τους Δαιμονισμένους για το που οδηγεί η τυφλή πίστη σε μια ιδεολογία και η αγωνιώδης αναζήτηση ενός ηγέτη-Μεσσία που θα δώσει τη διέξοδο. Σήμερα βλέπουμε απεγνωσμένους ανθρώπους να αναζητούν απόλυτες λύσεις και εύκολους δρόμους συχνά μέσα από την κατατρόπωση του διαφορετικού. Ο φανατικός δεν έχει ερωτήσεις, ξέρει όμως όλες τις απαντήσεις, είχε πει ο συγγραφέας Άμος Οζ, και στους Δαιμονισμένους αυτό φαίνεται πολύ καθαρά.
‘Η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας βοηθάει να ανακαλύψουμε την αλήθεια’. Θα ήταν παρακινδυνευμένο να συμφωνήσουμε;
Δεν ξέρω αν η τέχνη μπορεί να οδηγήσει στην ανακάλυψη μιας έννοιας τόσο αφηρημένης όσο η αλήθεια. Μπορεί ίσως να μας βοηθήσει να καταλάβουμε και να αποδεχθούμε κάποιες προσωπικές μας αλήθειες και να προχωρήσουμε. Και σίγουρα μπορεί να μας ανακουφίσει, να μας δείξει τις δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος, να μας φανερώσει, με τρόπο υπερβατικό, τη χαρά του να μοιράζεσαι κοινές αγωνίες, φόβους, ελπίδες και όνειρα με τους υπόλοιπους ανθρώπους.
Οι "Δαιμονισμένοι" του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι ανεβαίνουν στο Σύγχρονο Θέατρο σε σκηνοθεσία Σταύρου Τσακίρη.
